نگاهی به آثار هنری برآمده از کهن الگوی نقش شاهین در ادوار مختلف باستانی فلات ایران

نقش شاهین در آثار هنری ایرانیان باستان

 ۱. دوره مس سنگی:

به نظر می‌رسد کهن‌ترین نگاره‌های نقش شاهین در هنر ایران از تل باکون مرودشت باز مانده‌اند (تصویر 1). نقش شاهین در هنر باکون تنوع شکلی بسیاری دارد، اما در بیشتر نمونه‌ها شاهین از روبرو و با بال‌های باز ترسیم شده است.

در تپه یحیی (هزاره ۴ و ۳ پ.م) نقش شاهین بال گشوده با بدنی هاشور خورده بر روی سنگ‌های صابونی خاکستری دیده می‌شود در حالی که به یک سو می‌نگرد (تصویر 2 و3).

 یک پیکره ارزشمند مفرغی از تپه حصار بانو یا ایزدبانویی را بازنمایی می‌کند که دو شاهین بر شانه‌هایش نشسته‌اند (تصویر 4).

۲. دوره مفرغ:

نقش شاهین از مهم ترین نمادها در هنر جیرفت است. تندیس سنگی باشکوهی از این پرنده را که با بال‌های نیمه گشوده و سینه فراخ بر روی تخته سنگی ایستاده و به دوردست می‌نگرد می‌توان یکی از خوش ساخت‌ترین آثار باستانی با نقش شاهین دانست (تصویر 5). در میان تخته بازی‌های جیرفتی چند نمونه را به سان شاهینی با چشمان زرد رنگ تراشیده‌اند که سرش را با غرور به سوی شانه راست خم کرده. دایره‌های روی بدن شاهین جای قرار گرفتن مهره‌های بازی است (تصویر 6 و 7). ظرفی مفرغی از این دوره که در میانش نیم تنه‌ای از یک شاهین نشسته قرار دارد احتمالا کاربرد آیینی داشته است (تصویر 8).

یکی از نقش‌های پرتکرار هنر جیرفت جدال شاهین و مار است. نقش شاهین در میانه قرار دارد و دو ماری که به او یورش آورده‌اند را با چنگال‌هایش گرفته (تصویر 9-11). این نقش را می‌توان برآمده از توجه هنرمند به شکار مار در طبیعت توسط شاهين دانست با اشاره‌ای به یک اسطوره از یاد رفته جیرفتی. داستان جدال شاهین و مار در برخی کتیبه‌های میان رودانی چون درخت هولوپو  و اتانا که احتمالا چند سده پس از ساخت این آثار نوشته شده‌اند نیز روایت شده که بازخوانی آن‌ها می‌تواند به فهم انگاره جدال مار و شاهین یاری بخشد.

یکی از تخته‌های بازی جیرفت که با پیکره‌ای به نقش شاهین دو سر ساخته شده را باید دارای اهمیتی شایان توجه دانست (تصویر 12). ریشه نقش شاهین دو سر را پژوهشگران همواره در آناتولی و هنر پادشاهی هیتی و آغاز به کارگیری این نقش را نیمه نخست هزاره دوم پ.م دانسته‌اند (157 :1989 ,Alexander یا 60 :2010 ,Collins). اما وجود این اثر می‌تواند خاستگاه نقش شاهین دو سر را به یک هزاره پیش از هیتیان و به تمدن گرانسنگ جیرفت برساند.

برای افزودن بر استحکام این نظریه می‌توان به سر تبری نقره‌ای از مجموعه باستانی باختر – مروا (اواخر هزاره 3 پ.م) اشاره کرد که شاهین دو سر را ایستاده و در جدال با یک گراز و یک شیردال نشان می‌دهد (تصویر 13). این اثر نیز سند دیگری برای نپذیرفتن آفرینش بن مایه نقش شاهین دو سر توسط هیتیان است. پرچم مفرغی مهم‌ترین اثری است که در شهداد با نقش شاهین آراسته شده، اما این پرنده را بر روی سفالینه‌های شهداد نیز می‌توان دید (تصویر 14). شاهین بال گشوده بر روی کوزه‌های سفالی از تپه گیان (تصویر 15) و سفالینه‌ای از باختر ایران (تصویر 16) نیز نقش شده است.

 شاهین روی یک مهر مفرغی از حدود ۲۰۰۰ پ.م که در شمال خاوری ایران کشف شده دیده می‌شود (تصویر 17). یک مهر دیگر ایزدبانویی را تصویر می‌کند که همچون تندیس تپه حصار دو شاهین بر شانه و نیز دو شیر در دو سویش دارد (تصویر 18).

 ۳. عیلام:

نقش شاهین بال گشوده بر سفالینه‌های لایه I و II شوش بارها تصویر شده (تصویر 21-19). به نظر می‌رسد در هنر عیلامی شاهین بیش از آن که شکارگر باشد نگاهبان و محافظت کننده است. در میان آویزها و زیورهای شوش نیز نقش شاهین بارها تکرار شده است (تصویر 22).

 بر اثری از جنس قیر، شیر و بزکوهی برای جدال رویارو شده‌اند، در حالی که در پایین این نگاره شاهین از جوجه‌هایش مراقبت می‌کند (تصویر 23). روی کلاهخودی از عیلام میانه ایزدی در میان دو خدای بانو ایستاده و شاهین بر فراز سر آنها بال گشوده است (تصویر 24). حضور نقش شاهین می‌تواند نشانه نگاهبانی نیروهای آسمانی از جنگاوری باشد که این کلاهخود را بر سر می‌نهاده است.

۴. دوره آهن:

بر روی یک ظرف لوله‌دار بازمانده از مارلیک نقش شاهین دو سر در میان دو گوپت ایستاده است (تصویر 25). نقش شاهین را می‌شود بر جام‌های زرین مارلیک نیز دید (تصویر26). نقش یکی از این جام‌ها شاهینی است که یک ماهی را با چنگال‌هایش گرفته و بال‌هایش را بر فراز دو قوچ گسترده است (تصویر27). یک گوشواره زرین از مارلیک نیز با سر شاهین آذین شده (تصویر28).

 یکی از نقش مایه‌های جام زرین حسنلو انسانی است که بر پشت یک شاهین در حال پرواز نشسته است (تصویر29). پرواز به همراه شاهین داستانی رایج در اساطیر جهان باستان است. از حسنلو زیورهایی به شکل شاهین نیز به دست آمده که قلاب کمر یا جامه بوده‌اند (تصویر30). قطعه‌ای زرین به سان سر یک شاهین یا شیردال در زیویه یافت شده که شاید بخشی از یک تکوک بوده (تصویر 31). استفاده از نقش شاهین به عنوان آویز در هنر لرستان نیز رایج بوده (تصویر32).

 بر روی پلاک زرینی که از سده ۸ پ.م باختر ایران به جا مانده است، گرداگرد شاهینی بسیار بزرگ را گوپت‌ها و شیردال‌ها گرفته‌اند (تصویر33). نقش شاهین بال گشوده را بر روی سفال‌های نخودی رنگ دوره آهن سیلک هم می‌توان دید (تصویر34).

 ۵. دوران هخامنشی،پارتی و ساسانی:

نقش شاهینی که با بال‌های باز بر روی لوحی از جنس خمیر لاجورد ترسیم شده (تصویر35) را برخی همان نشان ارتش هخامنشی می‌دانند که نویسندگانی چون هرودوت و کتزیاس از آن سخن گفته‌اند (ن. ک: 12 :1992 ,Sekunda). گرده‌ای که بر روی سر این شاهین رسم شده شاید نشانی از ارتباط او با خورشید باشد، چرا که مصریان نیز این گرده خورشید را بر سر شاهینی که نماد رع بود قرار می‌دادند. اگر این گونه باشد آنچه این شاهین در چنگال‌هایش دارد را باید حلقه شن مصری (نماد پشتیبانی ابدی خدایان) دانست.

یک سردیس هخامنشی از خمیر شیشه نقش شاهینی را با چشم و منقار زرد رنگ نشان می‌دهد (تصویر36). یک شاهین شکوهمند نقش بشقاب زرین هخامنشی است که در همدان یافت شده (تصویر37). چند آویز طلایی به سان شاهین از دوره هخامشی به دست آمده که یکی از آنها ماری را شکار کرده است (تصویر38-39). از کاخ داریوش در شوش نیز گردن آویزهای سیمین و زرینی به سان شاهین کشف گردیده (تصویر40-41).

بر یک قبه آذینی از گنجینه پازیریک، سر دو شاهین استادانه در هم تنیده شده (تصویر42). در آثار چوبی (تصویر43) و فلزی (تصویر44) این مجموعه نقش شاهین از روبرو با پرهای کوچک روی بدن و پرهای بلند روی دم و بال‌ها بازنمایی شده است.

نقش یک قلاب کمر زرین گوهرنشان پارتی عقابی است که قوچی را شکار کرده (تصویر45). یک آویز زرین پارتی نقش شاهین باشکوهی را تصویر می‌کند که یک بزکوهی را در چنگال‌هایش گرفته (تصویر46). در اثری دیگر از این دوران شاهین آهویی را شکار کرده که اندامی بزرگتر از خود او دارد (تصویر47). یک زیور زرین دیگر از دوره پارتی مردی را تصویر می‌کند که بر پشت شاهین نشسته (تصویر48)، با توجه به اسلوب یونانی گونه این اثر شاید بتوان آن را نشانگر داستان زیوس و گانیمده دانست.

نقش شاهین نماد شهر هاترا در دوره پارتی بوده است. یک تندیس بزرگ سنگی از شاهینی در حال پرواز (تصویر49) بر دیوار شهر قرار داشته است (صفر، ۱۹۷۴: ۱۴۳). از هاترا یک شاهین سنگی با سر شکسته به دست آمده بود، که دو مرد زیر پایش با افراشتن دست راست او را تقدیس می‌کردند (تصویر50). بزرگی این پرنده و رفتار پراحترام نیایشگران نشانگر اهمیت نقش شاهین در اندیشه مردمان هاترا است. در یک تندیس سنگی دیگر شاهینی درشت پیکر در کنار شاه هاترا ایستاده است، در حالی که به سر و اندام پرنده زیورهای گوناگون آویخته شده (تصویر51).

شاهان پارتی علاقه بسیاری داشته‌اند به نقش کردن شاهین بر پشت یا روی سکه‌هایشان که می‌تواند تلاش برای بازنمایی فرهمندی شاهانه باشد. در برخی از این نمونه‌ها شاهين بر شانه پادشاه نشسته و در برخی دیگر بال‌هایش را فراز سر او گسترده است (تصویر52-57).

بن‌مایه نقش شاهین شکارگر بر روی بسیاری از ظرف‌های زرین و سیمین دوره ساسانی نقش گردیده است (تصویر58-60). در یک اثر ویژه از این دوره شاهینی بسیار بزرگ گرداگرد بانویی بال گسترده است. به نظر می‌رسد دست‌ها، پاها و شانه بانو با بندهایی به شاهین بسته شده تا بتواند همراه او پرواز کند (تصویر 61).

بال‌های وارغن (نماد فره ایزدی) که در مقاله «اهمیت شاهین در باورها و اساطیر ایران باستان» به بازنمایی پرتکرارش بر تاج و سکه‌های شاهان ساسانی اشاره شد، در گچبری‌های تیسفون نیز دیده می‌شود. یکی از این نقش مایه‌ها الهام بخش طراحی نشان دانشگاه تهران توسط شادروان محسن مقدم بوده است (تصویر62). یک زیور ساسانی یافت شده در املش به سان انسانی نشسته بر پشت شاهین ساخته شده است (تصویر63). نقش شاهین را ساسانیان بر مهرهای خویش نیز نقش زده‌اند (تصویر64)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Alexander, Robert, L., (1989), A Great Queen on the Sphinx Piers at Alaca Hüyük, Anatolian Studies, 39.
2. Collins, Billie Jean, (2010), Animal Mastery in Hittite Art and Texts, In: The Master of Animals in Old World Iconography, Ed. Derek B. Counts and Bettina Arnold, Main Series, Number 24, Budapest:
3. Sekunda, Nick, (1992), The Persian Army, 560-330 BC, Oxford: Osprey Publishing
4. صفر، فواد، علی محمد مصطفى، (۱۹۷۴)، الحضر، مدينة الشمس، بغداد: وزارت الاعلام، مدیریت الآثار العامة.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به نقوش موجود ترکیبی تحت تاثیر اساطیر ایران و باورهای تمدن‌های باستانی همجوار در آثار هنری فلات ایران

موجود ترکیبی در هنر باستانی فلات ایران

دوره مفرغ:

احتمالا کهن‌ترین موجودات ترکیبی فلات ایران را باید در تمدن هلیل رود پی‌گرفت. کژدم – مرد بالدار از شناخته شده‌ترین نمادهای هنر جیرفتی است که بر بدنه ظرف‌های سنگ صابونی نقش شده (تصویر 1-2) یا به تنهایی برای ساخت تخته‌های بازی به کار رفته است (تصویر 3). با توجه به مراودات میان جیرفت باسومر می‌توان ارتباط نزدیکی میان کژدم – مرد جیرفتی با گیرتاب‌لیلو در اساطیر سومری و نگهبانان دروازه سرزمین تاریکی در اسطوره گیلگمش برقرار کرد.

از کنارصندل جنوبی اثر مهری نیز به دست آمده که یک گاو – مرد را تصویر می‌کند (تصویر 4).

عیلام:

شیردال‌ها در معماری عیلامی به عنوان نگهبان به کار رفته‌اند. بر ران شیردالی که در شوش يافته شده (تصویر 5) نوشته‌ای است به خط میخی عیلامی از اونتاش گال که بیان می‌کند این تندیس را برای پیشکش کردن به اینشوشیناک خدای خدایان عیلام ساخته است (390 :1966 ,Amiet). بر دیوار آجری بزرگی از عیلام میانه در شوش گاو-مردهایی در برابر درخت نخل ایستاده‌اند که شبیه به نقش کوساریکو در هنر بابلی هستند (تصویر 6). بر روی مهری از عیلام میانه تصویری از یک گوپت دیده می‌شود(تصویر 7). از هفت تپه نیز نقش گوپتی ماده با تاج به جا مانده است (تصویر 8).

موجودات ترکیبی دیگری که در این دوره گرداگرد یک حوضچه آیینی بازمانده از شوش نقش شده‌اند گروهی از بزهای کوهی با دم ماهی هستند (تصویر 9). بز با دم ماهی نماد انکی (اِآ) خدای محافظ آب‌ها در اندیشه میان رودانی است.

حلقه زرین ارجان نیز با تصویر دو شیر بال دار غران آذین یافته است (تصویر 10).

دوره آهن:

در هنر لرستان باستان جانوران ترکیبی بسیاری نقش شده‌اند. بریک لگام مفرغین مردی در جدال با دو شیردال دیده می‌شود (تصویر 11). روی صفحه سیمین دیگری دو شیردال بر جنازه گوزنی ایستاده‌اند (تصویر 12). تصویر گوپت نیز در آذین‌‌های اسبان لرستان بسیار رایج است (تصویر 13). از دیگر نقش‌های ترکیبی بازنمایی شده در هنر لرستان می‌توان به بز بالدار (تصویر 14و 15)، گوزن بالدار (تصویر 16) و شیر بالدار (تصویر 17) اشاره کرد.

از سرخ دم لکي اثر مهری به جا مانده که نشانگر کژدم – مرد بالدار است (تصویر 18). بر روی یک سر تبر آیینی مفرغی از زالوآب نقش ماهی – مرد (شبیه به کولولو) دیده می‌شود (تصویر 19). یک عاج کند بسیار خوش ساخت از تلیاب کشف شده که دو شیر بال‌دار پیوسته به هم را تصویر می‌کند (تصویر 20).

بر سینی سیمین مشهور کلماکره دو گوپت نر با سرهایی برآمده از سطح اثر، ایستاده بر روی سر و بال‌های دو گوپت ماده ترسیم شده‌اند (تصویر 21). شیری با بال و چنگال‌های شاهین زینت‌گر یک لوح برنزی کلماکره است که شاید نشانگر پازوزو نیروی محافظ میان رودانی باشد (تصویر 22). بر روی یک سربند از این مجموعه کمانداری تصویر شده که نیمه پشتی بدنش از یک پرنده است (تصویر 23).

در میان آثاری که احتمالا به کلماکره تعلق دارند نیز موجوداتی ترکیبی همچون بز بالدار (تصویر 24)، گاو بالدار (تصویر 25) و شیردال (تصویر 26) دیده می‌شوند. یکی از آثار کم نظیر این مجموعه پهلوانی را درحال نبرد بایک گوپت تصویر می‌کند (تصویر 27).

موجودات ترکیبی که در ابتدای هزاره نخست پ.م در دست ساخته‌های شمال باختری ایران به چشم می‌خورند نشانگر ارتباط نزدیک هنرمندان مانایی ساکن این منطقه با فرهنگ آشور نو هستند.

بر روی پلاکهای زرین زیویه ردیف‌هایی از گوپت‌ها، شیردال‌ها و شیرهای بالدار در برابر درخت زندگی به نگهبانی ایستاده‌اند (تصویر 28-30). بر عاج کندهای زیویه گوپت‌هایی ترسیم شده‌اند که در برابر گل نیلوفر رایج در هنر زیویه ایستاده اند، دست راست را بدان تکیه داده‌اند و به پشت سر می‌نگرند (تصویر 31و 32). بر روی یک عاج‌کند از زیویه همراه یک انسان بالدار، کژدم – مرد بالدار نیز دیده می‌شود (تصویر 33). روی عاج کندی دیگر می‌توان مرد – ماهی را در کنار یک گوپت دید (تصویر 34).

جامی از جنس آبی مصری از حسنلو یافت شده که بر روی آن شیردال‌ها در کنار گیاه زندگی ایستاده‌اند (تصویر 35).

 نمونه‌هایی از گوپت‌های ایستاده یا نشسته بر روی خشت‌های نگاره دار قالایچی تصویر شده‌اند (تصویر 36 و 37). یکی از انگاره‌های ویژه قالایچی ترکیبی از تن عقاب با سر یک بانو یا مردی شاخدار است (تصویر 38-40). موجود ترکیبی دیگر در آثار این تپه مرد بالداری است که یک زانویش را به زمین نهاده (تصویر 41).

بر روی خشت‌های یافت شده از ربط گوپتی ایستاده با بدن و سر زنانه دیده می‌شود که از روبرو تصویر شده (تصویر 42). به یاری این آثار می‌توان خشت نگاره‌داری را که در اختیار گالری برکت است نیز متعلق به ربط دانست (تصویر 43).

در هنر شمال مرکزی ایران در این دوره گوپت‌ها و شیردال‌ها با چیره دستی و شکوه بسیار بر روی جام‌های زرین نقش شده‌اند. یک تکوک زرین یافت شده از مارلیک با نقش چهار گاو بال‌دار که در برابر درخت زندگی ایستاده و پاهای خود را بدان تکیه داده‌اند آذین شده است (تصویر 44). بر جام دیگری از مارلیک یک ردیف شيردال بر فراز یک ردیف گاو بال‌دار در حرکتند (تصویر 45). یک نمونه بی‌همتا نقش جانوری برساخته از ترکیب دو شیردال درهم تنیده است که با هر دست خود یک بز کوهی را شکار کرده است (تصویر 46).

گرداگرد جامی از عمارلو را سه ردیف گوپت با چهره ریش‌دار می‌پوشانند (تصویر 47). بر روی جام زرینی از املش شیر بال‌داری دیده می‌شود که به هر دست بزی را شکار کرده است (تصویر 48).

دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:

در معماری دوره هخامنشی در پارسه نگاهبانان شکوهمند دروازه ملت‌ها دو گوپت با چهره مرد پارسی‌اند که با تاثیر از دروازه آلاجاهویوک و درگاه‌های کاخ‌های آشوری ساخته شده‌اند (تصویر 49). گوپت هایی نیز در سنگ نگاره‌های پارسه برابر درخت زندگی نقش شده‌اند. در شوش هم ردیف گوپت‌های نیرومند بر دیوارهای کاخ آپادانا به نگاهبانی ایستاده بوده‌اند (تصویر 50).

در پارسه شیردال‌های سنگی عظیم ستون‌های سترگ کاخ‌ها را بر دوش گرفته‌اند (تصویر 51). نمونه‌هایی از زیباترین تکوک‌های هخامنشی هم به سان شیردال ساخته شده است (تصویر 52). در یافته‌های پازیریک (تصویر 53 و 54) و آثار به جای مانده از گنجینه آموي (تصویر 55) نیز می‌توان رد پای شیردال‌ها را پی‌گرفت.

نگاره‌هایی از دیگر موجودات ترکیبی همچون شیر بال‌دار (تصویر 56-58) و گاو بالدار (تصویر 59) هم بر زیورها و ظرف‌های دوره هخامنشی حک گردیده است. گاوهای بالدار بر دیوارهای آپادانای شوش نیز نقش شده‌اند (تصویر 60). موجود ترکیبی دیگری که در دیوارنگاره‌های شوش حضور دارد همسان خدای طوفان میان رودانی آنزو است (تصویر 61). جانوری که در ورودی کاخ تچر با شاه در جدال است نیز شاید با الهام از سنگ نگاره‌های آشوری انزو در جنگ با نینورتا آفریده شده باشد، اما از آنجایی که دمش به سان نیش کژدم رسم شده است به موجود ترکیبی اساطیری اکدی پازوزو هم شباهت دارد (تصویر 62).

بز بالداری از جنس نقره زرکوب که بر روی سر بس خدای مصری ایستاده است بازمانده یک ظرف آیینی هخامنشی است. این نماد در سال ۱۳۵۱ خ. به عنوان نشانه جشنواره فیلم تهران برگزیده شد که تا سال ۱۳۵۶ خ. برگزار می‌شد. بز بالدار بر آرایه های زرین پوشاک این دوره نیز دیده می‌شود (تصویر 63 و 64).

کژدم – مرد بالدار از دیگر موجودات ترکیبی است که بر مهرهای این دوره تصویر شده است (تصویر 65 و 66). در میان بازمانده‌های یافت شده در تل آجری موجودی ترکیبی را می‌توان تشخیص داد که برگرفته از نقش موشخوشو در دروازه ایشتار بابل است (تصویر 67)

نقش موجودات ترکیبی اسطوره‌ای در دوره پارتی را بیشتر باید نزدیک به هنر هلنی دانست. تکوک‌های عاجی نسا غالبا با سر شیردال ساخته شده‌اند (تصویر 68 و 69). شیرهای بالدار در نقش برجسته‌ای از این دوره در دو سوی گیاه زندگی ایستاده‌اند (تصویر 70). نقش گاو یا اسب بالدار بر پشت سکه‌های پارتیان نیز دیده می‌شود (تصویر 71).

شیردال‌ها بر روی شمار بسیاری از ظرف‌های سیمین دوره ساسانی نقش شده‌اند (تصویر 72 و 73). این نقش توسط پژوهشگران گوناگون سیمرغ خوانده شده، اما همان گونه که در فصل ششم آمد این فرض نادرست است، زیرا سیمرغ همواره در نوشتارهای ایرانی به سان پرنده – و نه موجودی ترکیبی – توصیف شده است. در برخی نمونه‌ها ایزدبانویی بر پشت این شیردال‌ها نشسته (تصویر 74 و 75) که می‌تواند یادآور نشستن ویشنو و لاکشمی بر پشت گارودا باشد. نمونه های همسان این شیردال‌ها در گچبری‌های چال ترخان نیز دیده می‌شود (تصویر 76).

تصویر شیردال بر روی پارچه پوشاک را در نقش برجسته‌های طاق بستان (تصویر 77) و دیوارنگاره‌های افراسیاب (تصویر 78) می‌توان دید. نمونه‌های بازمانده از پارچه‌های ساسانی نشان می‌دهد که این نقش مایه‌های اساطیری به راستی زینت بخش دست بافته‌های ابریشمی آن دوران بوده است (تصویر 79). یکی از این موجودات ترکیبی نقش شده بر پارچه اسب بالدار است که تصویرش بر ظرفهای سیمین و پلاک‌های مفرغی ساسانی نیز دیده می‌شود (تصویر 80-82). این بن مایه ممکن است برگرفته از پگاسوس اسب بالدار اساطیر یونانی باشد.

بر روی یک ظرف ساسانی یافت شده از رشی تصویر چهار جانور (شیر، بزکوهی، قوچ و اسب) با بال و دم‌هایی همچون ماهی قلم زنی شده است (تصویر 83)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Amiet, Pierre, (1966), Elam, Paris: Arché éditeur.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

بررسی اساطیری مار که با نام‌هایی همچون مار پردار، اژدهای دو سر، گرزه دم سیاه، زهرابه‌دار بیشه‌ای، ماران‌دوش، ماربانک، مار سگ‌نما، مار شیبا و اژی‌دهاکه در باورهای کهن شناخته می‌شود.

وندیداد گونه‌های دیگری از مار را نیز نام می‌برد: مار بانک یا مار سگ نمای که روی بخش پسین تن خود می‌نشیند (فرگرد چهاردهم، بند ۵) و مار شیبا یا مار تندخزنده (فرگرد هجدهم، بند ۶۵).

در متون پارسی نیز به نام مار شیبا و مار گرزه اشاره شده:

«سر دیوار او پر مار شیبا

 جهان از زخم آنها ناشکیبا»             «فخرالدین اسعد گرگانی»

بدی مار گرزه است ازو دور باش

که بد، بدتر از مار گرزه گزد»                 «ناصرخسرو»

 در ششمین هزاره اوشیدرماه آن دروج از تخمه را که مار است با دیگر خرفستران نابود کند (بندهش، بخش هجدهم، بند ۲۱۹).

از آنجایی که بر پایه همین یشت گرشاسپ پیش از نبرد با اژدها بر روی زهری که از دهان او جاریست در آوندی آهنین خوراک می‌پزد، به نظر می‌رسد این اژدها تصویر جان‌مند شده کوه آتشفشان است. در نگارگری دوره اسلامی نیز معمولا اژدها با آتشی که از تنش زبانه می‌کشد بازنمایی می‌شود (تصویر 1).

ضحاک در شاهنامه نیز برگرفته از اژی‌دهاکه است و مار بر شانه دارد، فریدون او را فرو می‌کوبد و به بند می‌کشد.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

بلاگ هنداکو