نگاهی به آثار هنری برآمده از کهن الگوی نقش شاهین در ادوار مختلف باستانی فلات ایران

نقش شاهین در آثار هنری ایرانیان باستان

 ۱. دوره مس سنگی:

به نظر می‌رسد کهن‌ترین نگاره‌های نقش شاهین در هنر ایران از تل باکون مرودشت باز مانده‌اند (تصویر 1). نقش شاهین در هنر باکون تنوع شکلی بسیاری دارد، اما در بیشتر نمونه‌ها شاهین از روبرو و با بال‌های باز ترسیم شده است.

در تپه یحیی (هزاره ۴ و ۳ پ.م) نقش شاهین بال گشوده با بدنی هاشور خورده بر روی سنگ‌های صابونی خاکستری دیده می‌شود در حالی که به یک سو می‌نگرد (تصویر 2 و3).

 یک پیکره ارزشمند مفرغی از تپه حصار بانو یا ایزدبانویی را بازنمایی می‌کند که دو شاهین بر شانه‌هایش نشسته‌اند (تصویر 4).

۲. دوره مفرغ:

نقش شاهین از مهم ترین نمادها در هنر جیرفت است. تندیس سنگی باشکوهی از این پرنده را که با بال‌های نیمه گشوده و سینه فراخ بر روی تخته سنگی ایستاده و به دوردست می‌نگرد می‌توان یکی از خوش ساخت‌ترین آثار باستانی با نقش شاهین دانست (تصویر 5). در میان تخته بازی‌های جیرفتی چند نمونه را به سان شاهینی با چشمان زرد رنگ تراشیده‌اند که سرش را با غرور به سوی شانه راست خم کرده. دایره‌های روی بدن شاهین جای قرار گرفتن مهره‌های بازی است (تصویر 6 و 7). ظرفی مفرغی از این دوره که در میانش نیم تنه‌ای از یک شاهین نشسته قرار دارد احتمالا کاربرد آیینی داشته است (تصویر 8).

یکی از نقش‌های پرتکرار هنر جیرفت جدال شاهین و مار است. نقش شاهین در میانه قرار دارد و دو ماری که به او یورش آورده‌اند را با چنگال‌هایش گرفته (تصویر 9-11). این نقش را می‌توان برآمده از توجه هنرمند به شکار مار در طبیعت توسط شاهين دانست با اشاره‌ای به یک اسطوره از یاد رفته جیرفتی. داستان جدال شاهین و مار در برخی کتیبه‌های میان رودانی چون درخت هولوپو  و اتانا که احتمالا چند سده پس از ساخت این آثار نوشته شده‌اند نیز روایت شده که بازخوانی آن‌ها می‌تواند به فهم انگاره جدال مار و شاهین یاری بخشد.

یکی از تخته‌های بازی جیرفت که با پیکره‌ای به نقش شاهین دو سر ساخته شده را باید دارای اهمیتی شایان توجه دانست (تصویر 12). ریشه نقش شاهین دو سر را پژوهشگران همواره در آناتولی و هنر پادشاهی هیتی و آغاز به کارگیری این نقش را نیمه نخست هزاره دوم پ.م دانسته‌اند (157 :1989 ,Alexander یا 60 :2010 ,Collins). اما وجود این اثر می‌تواند خاستگاه نقش شاهین دو سر را به یک هزاره پیش از هیتیان و به تمدن گرانسنگ جیرفت برساند.

برای افزودن بر استحکام این نظریه می‌توان به سر تبری نقره‌ای از مجموعه باستانی باختر – مروا (اواخر هزاره 3 پ.م) اشاره کرد که شاهین دو سر را ایستاده و در جدال با یک گراز و یک شیردال نشان می‌دهد (تصویر 13). این اثر نیز سند دیگری برای نپذیرفتن آفرینش بن مایه نقش شاهین دو سر توسط هیتیان است. پرچم مفرغی مهم‌ترین اثری است که در شهداد با نقش شاهین آراسته شده، اما این پرنده را بر روی سفالینه‌های شهداد نیز می‌توان دید (تصویر 14). شاهین بال گشوده بر روی کوزه‌های سفالی از تپه گیان (تصویر 15) و سفالینه‌ای از باختر ایران (تصویر 16) نیز نقش شده است.

 شاهین روی یک مهر مفرغی از حدود ۲۰۰۰ پ.م که در شمال خاوری ایران کشف شده دیده می‌شود (تصویر 17). یک مهر دیگر ایزدبانویی را تصویر می‌کند که همچون تندیس تپه حصار دو شاهین بر شانه و نیز دو شیر در دو سویش دارد (تصویر 18).

 ۳. عیلام:

نقش شاهین بال گشوده بر سفالینه‌های لایه I و II شوش بارها تصویر شده (تصویر 21-19). به نظر می‌رسد در هنر عیلامی شاهین بیش از آن که شکارگر باشد نگاهبان و محافظت کننده است. در میان آویزها و زیورهای شوش نیز نقش شاهین بارها تکرار شده است (تصویر 22).

 بر اثری از جنس قیر، شیر و بزکوهی برای جدال رویارو شده‌اند، در حالی که در پایین این نگاره شاهین از جوجه‌هایش مراقبت می‌کند (تصویر 23). روی کلاهخودی از عیلام میانه ایزدی در میان دو خدای بانو ایستاده و شاهین بر فراز سر آنها بال گشوده است (تصویر 24). حضور نقش شاهین می‌تواند نشانه نگاهبانی نیروهای آسمانی از جنگاوری باشد که این کلاهخود را بر سر می‌نهاده است.

۴. دوره آهن:

بر روی یک ظرف لوله‌دار بازمانده از مارلیک نقش شاهین دو سر در میان دو گوپت ایستاده است (تصویر 25). نقش شاهین را می‌شود بر جام‌های زرین مارلیک نیز دید (تصویر26). نقش یکی از این جام‌ها شاهینی است که یک ماهی را با چنگال‌هایش گرفته و بال‌هایش را بر فراز دو قوچ گسترده است (تصویر27). یک گوشواره زرین از مارلیک نیز با سر شاهین آذین شده (تصویر28).

 یکی از نقش مایه‌های جام زرین حسنلو انسانی است که بر پشت یک شاهین در حال پرواز نشسته است (تصویر29). پرواز به همراه شاهین داستانی رایج در اساطیر جهان باستان است. از حسنلو زیورهایی به شکل شاهین نیز به دست آمده که قلاب کمر یا جامه بوده‌اند (تصویر30). قطعه‌ای زرین به سان سر یک شاهین یا شیردال در زیویه یافت شده که شاید بخشی از یک تکوک بوده (تصویر 31). استفاده از نقش شاهین به عنوان آویز در هنر لرستان نیز رایج بوده (تصویر32).

 بر روی پلاک زرینی که از سده ۸ پ.م باختر ایران به جا مانده است، گرداگرد شاهینی بسیار بزرگ را گوپت‌ها و شیردال‌ها گرفته‌اند (تصویر33). نقش شاهین بال گشوده را بر روی سفال‌های نخودی رنگ دوره آهن سیلک هم می‌توان دید (تصویر34).

 ۵. دوران هخامنشی،پارتی و ساسانی:

نقش شاهینی که با بال‌های باز بر روی لوحی از جنس خمیر لاجورد ترسیم شده (تصویر35) را برخی همان نشان ارتش هخامنشی می‌دانند که نویسندگانی چون هرودوت و کتزیاس از آن سخن گفته‌اند (ن. ک: 12 :1992 ,Sekunda). گرده‌ای که بر روی سر این شاهین رسم شده شاید نشانی از ارتباط او با خورشید باشد، چرا که مصریان نیز این گرده خورشید را بر سر شاهینی که نماد رع بود قرار می‌دادند. اگر این گونه باشد آنچه این شاهین در چنگال‌هایش دارد را باید حلقه شن مصری (نماد پشتیبانی ابدی خدایان) دانست.

یک سردیس هخامنشی از خمیر شیشه نقش شاهینی را با چشم و منقار زرد رنگ نشان می‌دهد (تصویر36). یک شاهین شکوهمند نقش بشقاب زرین هخامنشی است که در همدان یافت شده (تصویر37). چند آویز طلایی به سان شاهین از دوره هخامشی به دست آمده که یکی از آنها ماری را شکار کرده است (تصویر38-39). از کاخ داریوش در شوش نیز گردن آویزهای سیمین و زرینی به سان شاهین کشف گردیده (تصویر40-41).

بر یک قبه آذینی از گنجینه پازیریک، سر دو شاهین استادانه در هم تنیده شده (تصویر42). در آثار چوبی (تصویر43) و فلزی (تصویر44) این مجموعه نقش شاهین از روبرو با پرهای کوچک روی بدن و پرهای بلند روی دم و بال‌ها بازنمایی شده است.

نقش یک قلاب کمر زرین گوهرنشان پارتی عقابی است که قوچی را شکار کرده (تصویر45). یک آویز زرین پارتی نقش شاهین باشکوهی را تصویر می‌کند که یک بزکوهی را در چنگال‌هایش گرفته (تصویر46). در اثری دیگر از این دوران شاهین آهویی را شکار کرده که اندامی بزرگتر از خود او دارد (تصویر47). یک زیور زرین دیگر از دوره پارتی مردی را تصویر می‌کند که بر پشت شاهین نشسته (تصویر48)، با توجه به اسلوب یونانی گونه این اثر شاید بتوان آن را نشانگر داستان زیوس و گانیمده دانست.

نقش شاهین نماد شهر هاترا در دوره پارتی بوده است. یک تندیس بزرگ سنگی از شاهینی در حال پرواز (تصویر49) بر دیوار شهر قرار داشته است (صفر، ۱۹۷۴: ۱۴۳). از هاترا یک شاهین سنگی با سر شکسته به دست آمده بود، که دو مرد زیر پایش با افراشتن دست راست او را تقدیس می‌کردند (تصویر50). بزرگی این پرنده و رفتار پراحترام نیایشگران نشانگر اهمیت نقش شاهین در اندیشه مردمان هاترا است. در یک تندیس سنگی دیگر شاهینی درشت پیکر در کنار شاه هاترا ایستاده است، در حالی که به سر و اندام پرنده زیورهای گوناگون آویخته شده (تصویر51).

شاهان پارتی علاقه بسیاری داشته‌اند به نقش کردن شاهین بر پشت یا روی سکه‌هایشان که می‌تواند تلاش برای بازنمایی فرهمندی شاهانه باشد. در برخی از این نمونه‌ها شاهين بر شانه پادشاه نشسته و در برخی دیگر بال‌هایش را فراز سر او گسترده است (تصویر52-57).

بن‌مایه نقش شاهین شکارگر بر روی بسیاری از ظرف‌های زرین و سیمین دوره ساسانی نقش گردیده است (تصویر58-60). در یک اثر ویژه از این دوره شاهینی بسیار بزرگ گرداگرد بانویی بال گسترده است. به نظر می‌رسد دست‌ها، پاها و شانه بانو با بندهایی به شاهین بسته شده تا بتواند همراه او پرواز کند (تصویر 61).

بال‌های وارغن (نماد فره ایزدی) که در مقاله «اهمیت شاهین در باورها و اساطیر ایران باستان» به بازنمایی پرتکرارش بر تاج و سکه‌های شاهان ساسانی اشاره شد، در گچبری‌های تیسفون نیز دیده می‌شود. یکی از این نقش مایه‌ها الهام بخش طراحی نشان دانشگاه تهران توسط شادروان محسن مقدم بوده است (تصویر62). یک زیور ساسانی یافت شده در املش به سان انسانی نشسته بر پشت شاهین ساخته شده است (تصویر63). نقش شاهین را ساسانیان بر مهرهای خویش نیز نقش زده‌اند (تصویر64)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Alexander, Robert, L., (1989), A Great Queen on the Sphinx Piers at Alaca Hüyük, Anatolian Studies, 39.
2. Collins, Billie Jean, (2010), Animal Mastery in Hittite Art and Texts, In: The Master of Animals in Old World Iconography, Ed. Derek B. Counts and Bettina Arnold, Main Series, Number 24, Budapest:
3. Sekunda, Nick, (1992), The Persian Army, 560-330 BC, Oxford: Osprey Publishing
4. صفر، فواد، علی محمد مصطفى، (۱۹۷۴)، الحضر، مدينة الشمس، بغداد: وزارت الاعلام، مدیریت الآثار العامة.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو