بررسی موجودات ترکیبی که در هر کدام از فرهنگ‌های باستانی مصر، آناتولی، هند و سامی نام و ویژگی‌های متفاوتی داشتند.

موجود ترکیبی در اساطیر و هنر تمدن‌های باستانی 

مصر:

از آنجایی که بیشتر خدایان مصر باستان از ترکیب انسان با جانوران شکل گرفته بودند، شمار بسیاری از موجودات ترکیبی را می‌توان در هنر مصری بازیافت.

کهن‌ترین تندیس‌ها از گوپت یا شیر – مرد را مصریان در میانه هزاره سوم پ.م ساخته‌اند. این پیکره‌ها فرعون را با سر آدمی و ریش و به هیات شیری خمیده نشان می‌دادند، که نماد نیروی فرابشری او بود (هال، ۱۳۸۰: ۲۰). این تندیس‌ها هنوز بدون بال هستند، اما در برخی موارد بال‌هایی چسبیده به بدن بر روی پیکره تراشیده شده است.

نامی که مصریان برای این تندیس‌ها داشته‌اند و دلیل ساختشان آشکار نیست. اما شاید فرعون‌ها برای نشان دادن نزدیکی خویش با ایزدبانوی نیرومند شیر سر سخمت به ساختن این پیکره‌ها پرداخته‌اند.

از دیگر سو در اندیشه مصریان باستان بخشی از روح انسان به نام «با» پس از مرگ به سان پرنده‌ای با سر انسان از بدن جدا می‌شد و زندگی پس از مرگ را در کنار «کا» ادامه می‌داد. «با» جنبه‌ای از روح بود که ویژگی‌های شخصی و فردی انسان را در بر داشت. طبق نوشتارهای کتاب مردگان، «با» جسمانی است و پس از مرگ انسان هنوز به خوردن، نوشیدن و نزدیکی می‌پردازد.

برخی از پژوهشگران «با» را خود شخص می‌دانند نه یک روح معنوی و غیرمادی آنچنان که در اندیشه امروزی پذیرفته شده (162 :1968 ,Zabkar). «با» می‌توانست در اشیای بی‌جان نیز متجلی شود چونان که هر یک از اهرام را نمایانگر «با» برای فرعون سازنده‌اش می‌دانسته‌اند (28 :2003 ,Allen). مصریان تعويذهای زرینی از «با» می‌ساخته‌اند (تصویر 1). از آنجایی که هر گوپت با سر یک فرعون خاص ساخته شده است شاید بتوان گفت که گوپت‌ها نمایانگر «با» برای آن فرعون و نشانه‌ای از زنده ماندن وی پس از مرگ بوده‌اند.

به نظر می‌رسد نخستین گوپت مصری را ملکه هتشپسوت دوم، از سلسله چهارم (سده های ۲۶ تا ۲۸ پ.م) ساخته باشد (تصویر 2). بزرگترین و مشهورترین این تندیس‌ها در جیزه قرار دارد که به عربی آن را ابوالهول (پدر ترس) نام داده‌اند (تصویر 3). این نام هنگامی معنا می‌یابد که به یاد بیاوریم هدف از ساخت تندیس موجودات ترکیبی سترگ، ترساندن و دور نگه داشتن غارتگران از مجموعه گورهای شاهی بوده است.

بر پشت تخت زرین توت عنخ آمون، فرعون به سان گوپتی نیرومند دشمنانش را نابود می‌کند (تصویر 4). پادشاهان مصر در دوره‌های گوناگون نمونه‌های بسیاری از این گوپت‌ها با اندازه‌ها و جنس‌های متفاوت ساخته‌اند (تصویر 5-6) و پس از تسلط هخامنشیان بر مصر در سده ۵ پ.م نیز هنوز ساخت این تندیس‌ها ادامه داشته است.

سوبِک خدای قدرت شاهانه و نظامی در اندیشه مصری را همچون مردی با سر تمساح تصویر می‌کنند. این موجود ترکیبی بیش از هر جا در شهرهای ناحیه فیوم پرستش می‌شد (153 :2010 ,Zecchi). مهم‌ترین نیایشگاه او در کوم‌اومبو قرار داشت (تصویر 7).

مصریان آنوبیس خدای مرگ و تدفین و محافظ مقبره‌ها را موجودی ترکیبی با تن انسان و سر سگ یا شغال تصویر کرده‌اند (تصویر 8). ایزدبانو بَستِت بانویی بود با سر گربه که مردمان مصر پایین او را نماد جنگاوری می‌دانستند (تصویر 9). تحوت ایزد دیگری است با تن انسان و سر لک لک که در پاپیروس‌ها به سان كاتب خدایان تصویر شده است (تصویر 10).

دیگر خدایان ترکیبی مصریان سخمت (انسان – شیر)، خنوم (انسان – قوچ) و هوروس و رع (انسان – شاهین) هستند که در مقاله‌های دیگر به آنها اشاره شده است.

آناتولی، سوریه و اورارتو:

در دو سوی دروازه شهر آلاجاهویوک ترکیه بزرگ‌ترین گوپت‌های ساخته شده به دست هیتیان از سده ۱۴ پ.م جای گرفته‌اند (تصویر 11).

بازنمایی موجودات ترکیبی اساطیری در دوره نوهیتی با تاثیر از هنر آشوری افزون می‌شود. یک لوح سنگی یافت شده در تل حلف سوریه گوپتی ریش‌دار را تصویر می‌کند (تصویر 12). یک نقش برجسته دیگر نشانگر ایزدی است با سه جفت بال و شاخ‌هایی بر سر (تصویر 13). بر لوح سنگی دیگری از این تپه نقش مرد – ماهی رسم شده است (تصویر 14).

یک نمونه کمیاب از کارکمیش تصویر موجود ترکیبی تراشیده شده بر سنگ با بدن شیر، بال‌ها‌ی عقاب، دم مارگون و دو سر انسان و شیر است (تصویر 15). شاید این موجود ترکیبی پیش الگویی برای کیمرا در هنر یونانی باشد. سنگ نگاره‌ای دیگر دو انسان – عقاب را تصویر می‌کند که دستانشان را بالا گرفته‌اند (تصویر 16). بر یک دیوار دیگر در کارکمیش دو شیر – مرد (اوگالو) در کنار دو گاو – مرد (کوساریکو) نقش شده‌اند (تصویر 17).

در کاوش‌های روساهینیلی ترکیه چند تندیس از شیردال‌های مفرغی اورارتویی به دست آمده و گوپت‌هایی که دست‌ها را بر روی سینه به هم چسبانده‌اند (تصویر 18-19). انسان – عقاب‌های عاجی روساهینیلی و نمونه‌های همسان آنها از آلتین تپه (سده ۸ پ.م) آشکارا تاثیر گرفته از هنر نوآشوری هستند (تصویر 20). گوپت‌ها در عاج کندهای یافت شده از ارسلان تاش سوریه نیز همسان برخی آثار نوآشوری از روبرو تصویر شده‌اند (تصویر 21).

دیگر موجود ترکیبی بازنمایی شده در هنر آناتولی باستان اسب – ماهی است. یک آویز زرین از گنجینه لیدی (سده ۷پ.م) به سان این موجود ترکیبی ساخته شده (تصویر 22). نقش اسب – ماهی بر پشت سکه‌های بیبلوس (سده ۴ پ.م) نیز ضرب شده است (تصویر 23).

هند:

موجودی ترکیبی شبیه به گوپت در اندیشه هندی وجود دارد که او را پوروشام‌ریگا (سانسکریت: مرد – جانور) می‌نامند. برخلاف گوپت‌های مصری، میان رودانی، ایرانی و یونانی که امروز به افسانه‌ها پیوسته‌اند باور به این موجود ترکیبی هنوز در هند پابرجاست و تندیس‌هایش را بر در نیایشگاه‌های هندوان می‌توان دید که گناهان زایران پارسا را می‌برد و از ورود نیروهای اهریمنی پیشگیری می‌کند (تصویر 24).

ناراسیما (سانسکریت: مرد – شیر) در نوشتارهای پورانی کالبد ویشنو در چهارمین هبوطش است (34 :2004 ,Deekshitar). ناراسیما با گوپت تفاوت دارد، زیرا بدنش از انسان و سرش از شیر گرفته شده است (تصویر 25).

شیردال در اندیشه هندی گارودا نامیده می‌شود که شهریار پرندگان و مرکب ویژه خدای ویشنو است. این موجود ترکیبی اندام انسانی ورزیده و سر شاهین دارد و چون بال می‌گشاید روی خورشید را می‌پوشاند (2231 ;1916 ,Russel). گارودا در برخی نگاره‌های هندی ویشنو و همسرش لاکشمی را در قالب کریشنا و رادها بر دوش گرفته و پرواز می‌کند (تصویر 26).

کامادهِنو (سورابهی) در اندیشه هندوان مادر همه گاوها دانسته می‌شود (تصویر 27)، او را به سان گاوی سپید با سر یک بانو تصویر می‌کنند که سرچشمه همه کامیابی‌ها است (99 :1993 ,Biardeau).

گانشا را که ایزد فرزانگی و محافظ دانش و هنر است، هندوان با بدن انسان و سر فیل بازنمایی کرده‌اند (تصویر 28).

نوشتارهای سامی:

نیایش خدای نگاهبانی مرکب از انسان، گاو، شیر و عقاب در میان رودان بر نوشتارهای مذهبی یهودیان و سپس مسیحیان نیز تاثیر نهاد. فرشتگان نگاهبان باغ عدن در نوشتارهای عبری کروب یا کروبیم نامیده شده‌اند. اهمیت کروبیم چنان است که در مجموعه عبری کتاب مقدس ۹۱ بار از آن نام برده شده (2 :2008 ,Wood). در کتاب حزقیل نبی (سده ۶ پ.م) کروبیم‌های گرد آمده به دور اورنگ خداوند چنین وصف می‌شوند: با چهار جفت بال و چهار سیمای گوناگون؛ انسان، شیر، گاو نر و عقاب» (حزقیل، ۱: ۱۱۵ و نیز ۹:۱۰-۱۴). در فرسکویی بر دیوار کلیسای یونانی متیورا در کالامباکا، کروبیم برپایه توصیف حزقیل نبی به سان موجودی ترکیبی با چهار سر بازنمایی شده است (تصویر 29).

اهمیت این چهار موجود در سنت یهودی چنان بوده است که به عنوان علامت‌های چهارگانه قرارگاه‌های بنی اسرائیل نیز به کار رفته‌اند. به گونه‌ای که بر بیرق‌ها نشان‌ها و تصاویری از یک شیر برای یهودا، یک انسان برای روبین، یک گاو نر برای افرایم و یک شاهین برای دان برگزیده شده بود تا ترکیب آنها سازنده کروبیم رویای حزقیال نبی باشد (660 :2002 , Keil & Delitzch).

در تلمود نیز این چهار موجود نشانه چهار گونه زندگی در آفرینش هستند، برای همین اسباط دوازده گانه بنی‌اسراییل در زیر پرچم‌هایی با این چهار نشان قرار می‌گیرند (84 ,1999 ,McArthur). در اندیشه مسیحی این موجود ترکیبی به نمادهای چهار انجیل نگار بدل می‌شود که پیرامون سریر خدا گرد آمده‌اند. انسان برای ماتیو (متی)، شیر برای مارک (مرقس)، گاو نر برای لوک (لوقا) و عقاب برای جان (یوحنا). بر سردر کلیسای آرل این چهار تن دیده می‌‌شوند که تخت مسیح را بر دوش گرفته‌اند (تصویر 30).

همچنین این چهار موجود را نشانه دوران‌های متفاوت زندگی مسیح نیز دانسته‌اند. انسان نمادی از زاده شدن مسیح، شیر نمادی از بلوغ او، گاو نشانه قربانی شدنش و عقاب نشانه رستاخیز و عروجش به آسمان (44 :1987 ,Getting).

شیردال نیز به نوشتارهای عبری راه یافته. در مزامیر از پرنده‌ای به نام زیز یاد شده که سر شاهین و تن شیر دارد و چنان بزرگ است که بال‌هایش آسمان را می‌پوشاند (111 :2008 ,Wazana).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. هال، جیمز، (۱۳۸۰)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
2. Zabkar, Louis V., (1968), A Study of the Ba Concept in Ancient Egyptian Texts, Chicago: University of Chicago Press.
3. Allen, James P., (2003), Oxford Guide: The Essential Guide to Egyptian Mythology, New York: Berkley.
4. Zecchi, Marco, (2010), Sobek of Shedet: The Crocodile God in the Fayyum in the Dynastic Period, Umbria: Tau Editrice.
5. Deekshitar, Raja, (2004), Discovering the Anthropomorphic Lion in Indian Art, Marg. A Magazine of the Arts. 55. 4.
6. Russel, R., & Lal, H., (1916), The tribes and castes of the central provinces of India, Vol. I. London: Macmillan & Co.
7. Biardeau, Madeleine (1993), Kamadhenu: ‘The Religious Cow, Symbol of Prosperity, in: Yves Bonnefoy, Asian mythologies. Chicago: University of Chicago Press.
8. Wood, Alice, (2008), Of Wings and Wheels: A Synthetic Study of the Biblical Cherubim, Berlin: Walter de Gruyter.
9. Keil, Carl Friedrich, Franz Delitzsch, (2002), Commentary on the Old Testament, Peabody: Hendrickson.
10. MacArthur, John, (1999), The MacArthur New Testament Commentary, Chicago: Moody Press.
11. Getting, Fred. (1987), The secret zodiac: The hidden art in mediaeval astrology, New York: Routledge & Kegan Paul.
12. Wazana, Nili, (2008), Anzu and Ziz: Great Mythical Birds in Ancient Near Eastern, Biblical, and Rabbinic Traditions, Journal of the Ancient Near Eastern Society

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به گوپت، شیردال، مرتی خُوار و خَرَ، جانوران اساطیری ترکیبی ایران باستان

شیردال:

دال از بزرگ‌ترین پرندگان جهان و از پرندگان بومی ایران و هم خانواده عقاب است که پهنای بال‌های گشوده گونه‌ای از آن به نام دال سیاه گاه به بیش از سه متر می‌رسد. این پرنده در بندهش دامان نام دارد و نیروی بیناییش ستوده شده (بخش ۹، بند ۱۵۶). شیردال موجودی اساطیری با تن شیر، سر عقاب (به پارسی: دال) و گوش اسب است (345 :1990 ,MacKenzie). در پاره‌ای از نوشتارهای پارسی میانه از آن با نام بَشكوچ یاد شده (19 :2005، Buyaner)

خَرَ:

این جانور اساطیری در اوستا ستایش شده است (یسنا، هات ۴۲، بند ۴). او تنی سپید، سه پا، نه دهان، شش چشم و یک شاخ زرین دارد. به بزرگی کوهی است چنان که گرداگرد هر پایش به درازای یک هزار مرد با اسب و گردونه است.

این جانور اساطیری چون بانگ بر می‌آورد همه مادگان مزدا آفريده دریا باردار می‌شوند، و همه خرفستران ماده آبستن جنین فرو می‌نهند. اگر مزدا او را نمی‌آفرید آب دریا از گزند اهریمن زهرآگین می‌شد و همه جانداران نابود می‌شدند (بندهش، بخش ۹، بند ۱۵۲). او در میان دریای ورکش (فراخكرت نشسته و هر آب آلوده‌ای که به او می‌رسد پاک می‌سازد (مینوی خرد، پرسش ۶۱، بند ۲۷).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. معین، محمد، (۱۳۲۲)، يوشت فریان و مرزبان نامه، تهران.
2. MacKenzie, D, N., (1990), A concise Pahlavi dictionary. Reissue, with
3. Buyaner, D., (2005), On the Etymology of Middle Persian Baškuč (Winged Monster), Studia Iranica, vol. 34. 1.
4. Nichols, Andrew G. (2011), Ctesias: On India, Translation and Commentary, London: Bristol Classical Press. Ovid, (2008)

بلاگ هنداکو

بررسی موجودات ترکیبی اساطیری بین‌النهرین همچون گوپت، شیردال، باشمو، آنزو، لاماشتو، اوگالو و …

گوپت و موجودات ترکیبی در اساطیر  میان رودان

1.گوپت:

در پایان هزاره ۳ پ.م تندیس‌های گوپت با تاثیر از نمونه‌های مصری در هنر نوسومری نیز دیده می‌شوند، از جمله پیکره‌ای از گیرسو (تصویر 1). این موجود افسانه‌ای در میان رودان نشانه‌ای از دو نیروی آسمانی بود: گونه‌های ماده از خدای‌بانو لامار (سومری) یا لاماسو (اندی) برگرفته شده‌اند؛ و گونه‌های نرینه از خدای شدو (سومری) یا آلاد (اندی) که هر دو ایزدانی نگهبان و مراقبت کننده هستند ( 2003:112 ,‌Black & Green). نگاره‌هایی از شدو یا لاماسو برای نگهبانی از خانه‌ها بر روی لوح‌های گلی تراشیده می‌شد که در زیر آستانه درها دفن می‌شدند. این ایزد اغلب در دو سوی ورودی کاخ‌ها تراشیده شده بر سنگ به نگاهبانی می‌پرداخت. نمونه‌های بسیار بزرگی از آنها نیز در دو سوی دروازه شهر قرار می‌گرفت.

گوپت‌ها بر روی مهرهای استوانه‌ای آشوری و با گستردگی بیشتری از سده و پ.م به عنوان تندیس های نگاهبان نیایشگاه‌ها و کاخ‌ها دیده می‌شوند. نمونه‌های بسیار ارزشمندی از این پیکره‌ها از خرساباد و نمرود يافت شده‌اند (تصویر2-3). این پیکره‌های آشوری برای ایجاد تصور حرکت از روبرو با دو پا دیده می‌شوند و از کنار با چهار پا که یکی از این پاها مشترک است. بیشتر آنها تاجی با چهار یا شش شاخ بر سر دارند. شاخ می‌تواند تاکیدی بر قدرت و ذات ایزدی آنها باشد.

بر عاج‌های آشور نو دو گونه گوپت دیده می‌شوند:

1. گوپت‌های تاج داری که از نیمرخ نقش شده‌اند و لبه سربند تا زانویشان آویخته (تصویر 4)
2. گوپت‌هایی با سیمای زنانه که اندامشان از کنار و چهره‌شان از روبرو حک گردیده (تصویر 5).

مهم‌ترین تفاوت گوپت‌های آشوری با نمونه‌های مصری افزودن بال‌های بزرگ جدا از بدن به آنهاست. از آنجایی که این بال‌ها نیروی افسانه‌ای گوپت را افزون می‌کنند پس از آن در همه بازنمایی‌ها به عنوان یک شاخصه اصلی باقی می‌مانند. بدین ترتیب گوپت به ترکیبی از چهار موجود نیرومند و مهم بدل می‌شود: سر انسان، بدن گاو، پاهای شیر و بال های عقاب.

این جاندار همچنین می‌تواند ترکیبی از نمادهای چهار فصل سال و چهار کانون اصلی گاهشماری خورشیدی نیز باشد: گاو (ثور) برای میانه بهار، شیر (اسد) برای میانه تابستان، عقاب (امروز عقرب) برای میانه پاییز و آبریز (دلو) برای میانه زمستان.

2. شیردال:

انسان – عقاب نیز نقش پررنگی در هنر آشوری دارد. گونه‌ای از این موجود اساطیری با پوشاک و اندام ورزیده انسانی و سر و بال های شاهین در سنگ نگاره‌های آشوری حضور دارد، در حالی که شمشیر به کمر، ظرفی در یک دست و میوه کاجی در دست دیگر دارد و غالبا رو به درخت زندگی ایستاده است (تصویر 6-7)

شیردال‌ها به شمار بسیار بر روی عاج کندهای آشور نو دیده می‌شوند. در بررسی عاج‌های نوآشوری یافت شده در کاخ شلمنصر در نمرود دستکم چهار گونه متفاوت از شیردال با سر و بال‌های شاهین و اندام شیر را می‌توان دید:

1.  در حال خوردن برگی از درخت زندگی (تصویر 8)
2. در جدال با جنگاوری که شمشیری را در دهان او فرو می‌برد (تصویر 9)
3. با تاج مصری که مغرورانه روبرو را می‌نگرد و گاه دست راست خود را بر سر انسانی نهاده که بر زمین دراز کشیده (تصویر 10 و 11)
4. ایستاده با بال های گشوده. (تصویر 12)

بررسی این آثار نشان میدهد که این نمونه‌های گوناگون شیردال در هنر آشوری احتمالا مفاهیم متفاوتی را بازنمایی می‌کرده‌اند.

4. کولولو :

بسیاری از موجودات ترکیبی اساطیر میان رودانی بر پایه متن انومه اليشا (اسطوره آفرینش بابلی که کامل‌ترین نسخه آن از کتابخانه آشور بانیپال در نینوا کشف شده است) توسط تیامت مادرخدای آغازین آفریده شده‌اند و در ابتدا سرشتی هیولایی داشته‌اند، اما پس از آن که مردوک جانشین تیامت شده و بر آنها غلبه می‌کند به موجوداتی محافظ و نگهبان برای دور نگاه داشتن ارواح شر و بیماری‌ها بدل می‌شوند.

یکی از آنها کولولو (مرد – ماهی) است که در میان رودان با بالاتنه انسان و پایین تنه و دم ماهی تصویر می‌شود. او کامیابی و فراوانی را برای مردمان به ارمغان می‌آورد (166 :1992 ,Wiggermann). در یک سنگ نگاره از کاخ سارگون دوم در خرساباد نقش کولولو دیده می‌شود (تصویر 15). یک پیکره گلی آشوری نیز از کولولو در دست است (تصویر 16).

6. کوساریکو :

یکی دیگر از این هماوردان اساطیری نینورتا، گاو-مردی به نام کوساریکو است (174 :1992 ,Wiggermann). یک تندیس گلی از بابل کهن او با نیزه‌ای در دست تصویر می‌کند (تصویر 18).

8. آنزو:

 آنزو (ایمدوگود) دیگر جاندار افسانه‌ای است که با نینورتا می‌جنگد (تصویر 20). آنزو نماد باد جنوبی و ابرهای طوفان‌زا است (246 :1994 ,Bottero). از معبد نین هورساگ در عبید، نقش آنزو در حال شکار دو گوزن به دست آمده است (تصویر 21). نیمه بالای بدن آنزو از شیر و نیمه پایینش از شاهین است، بنابراین می‌توان آن را باژگونه شیردال یا گریفین دانست (تصویر 22).

10. گیرتاب‌ليلو (عقربوآملو):

گیرتاب‌ليلو (عقربوآملو) یا کژدم – مرد را نیز تیامت آفریده که با بالاتنه مرد و دم کژدم و گاهی یک جفت بال تصویر می‌شود (تصویر 24-25). در داستان گیلگمش کژدم – مردها نگهبانان دروازه سرزمین تاریکی هستند که شمش هر روز برای سفر در آسمان از آنجا بیرون می‌آید (493 :2003 ,George).

12. لاماشتو و پازوزو:

لاماشتو دختر آنو (خدای آسمان) و هیولای مادینه‌ای است که با زنان باردار دشمنی می‌ورزد و نوزادان را می‌دزدد. او را با سر شیر ماده، بدن انسان و چنگال‌های پرنده تصویر کرده‌اند (تصویر27-28). اکدیان قربانی و مراسم آیینی ویژه‌ای برای رهایی از افسون لاماشتو انجام می‌دادند (259 :2013 ,Janowski). هماورد او پازوزو بود که زنان برای محافظت از خود و کودکانشان در برابر لاماشتو او را نیایش می‌کردند. پازوزو با دو جفت بال، سر شیر، بدن انسان، پاهای شاهین و نیش کژدم بر روی سنگ نگاره‌ها و گردن آویزهای محافظ تصویر می‌شد (تصویر 29).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Black, Jeremy, Anthony Green, (2003), An Illustrated Dictionary, Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, London: The British Museum Press.
2. Wiggermann, E A M., (1992), Mesopotamian Protective Spirits: The Ritual Texts, Leiden: Brill Publication.
3. Cooper, Jerrold S., (1978), The return of Ninurta to Nippur: An-gim dim-ma (Volume 52 of Analecta orientalia), Roma: Pontificium institutum biblicum.
4. Bottéro, Jean, (1994), L’Oriente antico, Dai sumeri alla Bibbia, Bari: Edizioni Dedalo.
5. Wiggermann (2007), Some Demons of Time and their Functions in Mesopotamian Iconography, In: Brigitte Groneberg, Hermann Spieckermann, Die Welt Der Götterbilder, Berlin: Walter de Gruyter.
6. George, A. R., (2003), The Babylonian Gilgamesh Epic, Oxford: Oxford University Press.
7. Janowski, Bernd, Daniel Schwemer, Ed., (2013), Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Guetersloher: Verlagshaus.
8. Bienkowski, P., Alan Ralph Millard, (2000), Dictionary of the Ancient Near East, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به نقوش موجود ترکیبی تحت تاثیر اساطیر ایران و باورهای تمدن‌های باستانی همجوار در آثار هنری فلات ایران

موجود ترکیبی در هنر باستانی فلات ایران

دوره مفرغ:

احتمالا کهن‌ترین موجودات ترکیبی فلات ایران را باید در تمدن هلیل رود پی‌گرفت. کژدم – مرد بالدار از شناخته شده‌ترین نمادهای هنر جیرفتی است که بر بدنه ظرف‌های سنگ صابونی نقش شده (تصویر 1-2) یا به تنهایی برای ساخت تخته‌های بازی به کار رفته است (تصویر 3). با توجه به مراودات میان جیرفت باسومر می‌توان ارتباط نزدیکی میان کژدم – مرد جیرفتی با گیرتاب‌لیلو در اساطیر سومری و نگهبانان دروازه سرزمین تاریکی در اسطوره گیلگمش برقرار کرد.

از کنارصندل جنوبی اثر مهری نیز به دست آمده که یک گاو – مرد را تصویر می‌کند (تصویر 4).

عیلام:

شیردال‌ها در معماری عیلامی به عنوان نگهبان به کار رفته‌اند. بر ران شیردالی که در شوش يافته شده (تصویر 5) نوشته‌ای است به خط میخی عیلامی از اونتاش گال که بیان می‌کند این تندیس را برای پیشکش کردن به اینشوشیناک خدای خدایان عیلام ساخته است (390 :1966 ,Amiet). بر دیوار آجری بزرگی از عیلام میانه در شوش گاو-مردهایی در برابر درخت نخل ایستاده‌اند که شبیه به نقش کوساریکو در هنر بابلی هستند (تصویر 6). بر روی مهری از عیلام میانه تصویری از یک گوپت دیده می‌شود(تصویر 7). از هفت تپه نیز نقش گوپتی ماده با تاج به جا مانده است (تصویر 8).

موجودات ترکیبی دیگری که در این دوره گرداگرد یک حوضچه آیینی بازمانده از شوش نقش شده‌اند گروهی از بزهای کوهی با دم ماهی هستند (تصویر 9). بز با دم ماهی نماد انکی (اِآ) خدای محافظ آب‌ها در اندیشه میان رودانی است.

حلقه زرین ارجان نیز با تصویر دو شیر بال دار غران آذین یافته است (تصویر 10).

دوره آهن:

در هنر لرستان باستان جانوران ترکیبی بسیاری نقش شده‌اند. بریک لگام مفرغین مردی در جدال با دو شیردال دیده می‌شود (تصویر 11). روی صفحه سیمین دیگری دو شیردال بر جنازه گوزنی ایستاده‌اند (تصویر 12). تصویر گوپت نیز در آذین‌‌های اسبان لرستان بسیار رایج است (تصویر 13). از دیگر نقش‌های ترکیبی بازنمایی شده در هنر لرستان می‌توان به بز بالدار (تصویر 14و 15)، گوزن بالدار (تصویر 16) و شیر بالدار (تصویر 17) اشاره کرد.

از سرخ دم لکي اثر مهری به جا مانده که نشانگر کژدم – مرد بالدار است (تصویر 18). بر روی یک سر تبر آیینی مفرغی از زالوآب نقش ماهی – مرد (شبیه به کولولو) دیده می‌شود (تصویر 19). یک عاج کند بسیار خوش ساخت از تلیاب کشف شده که دو شیر بال‌دار پیوسته به هم را تصویر می‌کند (تصویر 20).

بر سینی سیمین مشهور کلماکره دو گوپت نر با سرهایی برآمده از سطح اثر، ایستاده بر روی سر و بال‌های دو گوپت ماده ترسیم شده‌اند (تصویر 21). شیری با بال و چنگال‌های شاهین زینت‌گر یک لوح برنزی کلماکره است که شاید نشانگر پازوزو نیروی محافظ میان رودانی باشد (تصویر 22). بر روی یک سربند از این مجموعه کمانداری تصویر شده که نیمه پشتی بدنش از یک پرنده است (تصویر 23).

در میان آثاری که احتمالا به کلماکره تعلق دارند نیز موجوداتی ترکیبی همچون بز بالدار (تصویر 24)، گاو بالدار (تصویر 25) و شیردال (تصویر 26) دیده می‌شوند. یکی از آثار کم نظیر این مجموعه پهلوانی را درحال نبرد بایک گوپت تصویر می‌کند (تصویر 27).

موجودات ترکیبی که در ابتدای هزاره نخست پ.م در دست ساخته‌های شمال باختری ایران به چشم می‌خورند نشانگر ارتباط نزدیک هنرمندان مانایی ساکن این منطقه با فرهنگ آشور نو هستند.

بر روی پلاکهای زرین زیویه ردیف‌هایی از گوپت‌ها، شیردال‌ها و شیرهای بالدار در برابر درخت زندگی به نگهبانی ایستاده‌اند (تصویر 28-30). بر عاج کندهای زیویه گوپت‌هایی ترسیم شده‌اند که در برابر گل نیلوفر رایج در هنر زیویه ایستاده اند، دست راست را بدان تکیه داده‌اند و به پشت سر می‌نگرند (تصویر 31و 32). بر روی یک عاج‌کند از زیویه همراه یک انسان بالدار، کژدم – مرد بالدار نیز دیده می‌شود (تصویر 33). روی عاج کندی دیگر می‌توان مرد – ماهی را در کنار یک گوپت دید (تصویر 34).

جامی از جنس آبی مصری از حسنلو یافت شده که بر روی آن شیردال‌ها در کنار گیاه زندگی ایستاده‌اند (تصویر 35).

 نمونه‌هایی از گوپت‌های ایستاده یا نشسته بر روی خشت‌های نگاره دار قالایچی تصویر شده‌اند (تصویر 36 و 37). یکی از انگاره‌های ویژه قالایچی ترکیبی از تن عقاب با سر یک بانو یا مردی شاخدار است (تصویر 38-40). موجود ترکیبی دیگر در آثار این تپه مرد بالداری است که یک زانویش را به زمین نهاده (تصویر 41).

بر روی خشت‌های یافت شده از ربط گوپتی ایستاده با بدن و سر زنانه دیده می‌شود که از روبرو تصویر شده (تصویر 42). به یاری این آثار می‌توان خشت نگاره‌داری را که در اختیار گالری برکت است نیز متعلق به ربط دانست (تصویر 43).

در هنر شمال مرکزی ایران در این دوره گوپت‌ها و شیردال‌ها با چیره دستی و شکوه بسیار بر روی جام‌های زرین نقش شده‌اند. یک تکوک زرین یافت شده از مارلیک با نقش چهار گاو بال‌دار که در برابر درخت زندگی ایستاده و پاهای خود را بدان تکیه داده‌اند آذین شده است (تصویر 44). بر جام دیگری از مارلیک یک ردیف شيردال بر فراز یک ردیف گاو بال‌دار در حرکتند (تصویر 45). یک نمونه بی‌همتا نقش جانوری برساخته از ترکیب دو شیردال درهم تنیده است که با هر دست خود یک بز کوهی را شکار کرده است (تصویر 46).

گرداگرد جامی از عمارلو را سه ردیف گوپت با چهره ریش‌دار می‌پوشانند (تصویر 47). بر روی جام زرینی از املش شیر بال‌داری دیده می‌شود که به هر دست بزی را شکار کرده است (تصویر 48).

دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:

در معماری دوره هخامنشی در پارسه نگاهبانان شکوهمند دروازه ملت‌ها دو گوپت با چهره مرد پارسی‌اند که با تاثیر از دروازه آلاجاهویوک و درگاه‌های کاخ‌های آشوری ساخته شده‌اند (تصویر 49). گوپت هایی نیز در سنگ نگاره‌های پارسه برابر درخت زندگی نقش شده‌اند. در شوش هم ردیف گوپت‌های نیرومند بر دیوارهای کاخ آپادانا به نگاهبانی ایستاده بوده‌اند (تصویر 50).

در پارسه شیردال‌های سنگی عظیم ستون‌های سترگ کاخ‌ها را بر دوش گرفته‌اند (تصویر 51). نمونه‌هایی از زیباترین تکوک‌های هخامنشی هم به سان شیردال ساخته شده است (تصویر 52). در یافته‌های پازیریک (تصویر 53 و 54) و آثار به جای مانده از گنجینه آموي (تصویر 55) نیز می‌توان رد پای شیردال‌ها را پی‌گرفت.

نگاره‌هایی از دیگر موجودات ترکیبی همچون شیر بال‌دار (تصویر 56-58) و گاو بالدار (تصویر 59) هم بر زیورها و ظرف‌های دوره هخامنشی حک گردیده است. گاوهای بالدار بر دیوارهای آپادانای شوش نیز نقش شده‌اند (تصویر 60). موجود ترکیبی دیگری که در دیوارنگاره‌های شوش حضور دارد همسان خدای طوفان میان رودانی آنزو است (تصویر 61). جانوری که در ورودی کاخ تچر با شاه در جدال است نیز شاید با الهام از سنگ نگاره‌های آشوری انزو در جنگ با نینورتا آفریده شده باشد، اما از آنجایی که دمش به سان نیش کژدم رسم شده است به موجود ترکیبی اساطیری اکدی پازوزو هم شباهت دارد (تصویر 62).

بز بالداری از جنس نقره زرکوب که بر روی سر بس خدای مصری ایستاده است بازمانده یک ظرف آیینی هخامنشی است. این نماد در سال ۱۳۵۱ خ. به عنوان نشانه جشنواره فیلم تهران برگزیده شد که تا سال ۱۳۵۶ خ. برگزار می‌شد. بز بالدار بر آرایه های زرین پوشاک این دوره نیز دیده می‌شود (تصویر 63 و 64).

کژدم – مرد بالدار از دیگر موجودات ترکیبی است که بر مهرهای این دوره تصویر شده است (تصویر 65 و 66). در میان بازمانده‌های یافت شده در تل آجری موجودی ترکیبی را می‌توان تشخیص داد که برگرفته از نقش موشخوشو در دروازه ایشتار بابل است (تصویر 67)

نقش موجودات ترکیبی اسطوره‌ای در دوره پارتی را بیشتر باید نزدیک به هنر هلنی دانست. تکوک‌های عاجی نسا غالبا با سر شیردال ساخته شده‌اند (تصویر 68 و 69). شیرهای بالدار در نقش برجسته‌ای از این دوره در دو سوی گیاه زندگی ایستاده‌اند (تصویر 70). نقش گاو یا اسب بالدار بر پشت سکه‌های پارتیان نیز دیده می‌شود (تصویر 71).

شیردال‌ها بر روی شمار بسیاری از ظرف‌های سیمین دوره ساسانی نقش شده‌اند (تصویر 72 و 73). این نقش توسط پژوهشگران گوناگون سیمرغ خوانده شده، اما همان گونه که در فصل ششم آمد این فرض نادرست است، زیرا سیمرغ همواره در نوشتارهای ایرانی به سان پرنده – و نه موجودی ترکیبی – توصیف شده است. در برخی نمونه‌ها ایزدبانویی بر پشت این شیردال‌ها نشسته (تصویر 74 و 75) که می‌تواند یادآور نشستن ویشنو و لاکشمی بر پشت گارودا باشد. نمونه های همسان این شیردال‌ها در گچبری‌های چال ترخان نیز دیده می‌شود (تصویر 76).

تصویر شیردال بر روی پارچه پوشاک را در نقش برجسته‌های طاق بستان (تصویر 77) و دیوارنگاره‌های افراسیاب (تصویر 78) می‌توان دید. نمونه‌های بازمانده از پارچه‌های ساسانی نشان می‌دهد که این نقش مایه‌های اساطیری به راستی زینت بخش دست بافته‌های ابریشمی آن دوران بوده است (تصویر 79). یکی از این موجودات ترکیبی نقش شده بر پارچه اسب بالدار است که تصویرش بر ظرفهای سیمین و پلاک‌های مفرغی ساسانی نیز دیده می‌شود (تصویر 80-82). این بن مایه ممکن است برگرفته از پگاسوس اسب بالدار اساطیر یونانی باشد.

بر روی یک ظرف ساسانی یافت شده از رشی تصویر چهار جانور (شیر، بزکوهی، قوچ و اسب) با بال و دم‌هایی همچون ماهی قلم زنی شده است (تصویر 83)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Amiet, Pierre, (1966), Elam, Paris: Arché éditeur.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو