بررسی کهن الگوی پراهمیت نماد ماهی در آثار یافت شده از دوره‌های مختلف باستانی ایران

نماد ماهی در آثار هنری ایرانیان باستان

دوره مس سنگی:

کهن‌ترین نمونه‌های نماد ماهیان چرخان در ایران را می‌توان بر روی سفالینه‌های تل باکون یافت. وابستگی این ماهیان که گاه تنها و گاه جفت به گرداگرد سفال می‌چرخند با شاخه‌های گیاهی کنارشان آشکارا یادآور نگهبانی کَر ماهی از گیاه زندگی است (تصویر 1 و 2).

دوره مفرغ:

ردیفی از نماد ماهیان چرخان به گرد تکوکی سفالین از ملیان نقش شده‌اند (تصویر 3).

بر کف کاسه‌های شهرسوخته نیز نماد ماهیان دیده می‌شوند (تصویر 4). گاه این ترکیب گردان به گیاهان ماهی گونی تبدیل می‌شود که به دور یک مهرانه می‌چرخند (تصویر 5).

بر کف یک ظرف مفرغی یافت شده از شهداد، نه نماد ماهی در دو ردیف به گرد یک دایره در چرخشند (تصویر 6). از جیرفت بر روی ظرفی سنگی ابری پیچان از بالای سر یک گاو سرازیر شده و یک نماد ماهی به سوی آن بالا پریده است (تصویر 7). یک تنگ مفرغی از این تمدن به سان ماهی یافت شده که برای نگهداری مایعات استفاده می‌شده است (تصویر 8).

عیلام:

نماد ماهی را مردمان شوش نیز بر سفال هایشان نقش کرده‌اند (تصویر 9). آویزهای حفاظت‌گر عیلامی را گاهی به سان ماهی ساخته‌اند ( تصویر  10 و 11). از هزاره سوم پ.م یک قطعه فلزی (شاید قبضه شمشیر یا دسته سریر) از شوش به جا مانده که هیبت ماهی بزرگی را دارد با باله پیچ خورده پشتی که موج‌های آب در میان دهان گشوده‌اش تصویر شده (تصویر 12).

 دوره آهن:

تنگی از سفال خاکستری به سان ماهی در قلی درویش کشف شده که دهانه‌ای برای پر کردن و دسته و آبریز دارد (تصویر 13).

اثری همسان آن با ظرافت بیشتر از لرستان به دست آمده که بر زمینه نخودی نقش‌هایی به رنگ اخرایی دارد (تصویر 14). در میان آثار کلماکره تیردان سیمینی به چشم می‌خورد که بر روی آن چهار نماد ماهی در پی یکدیگر شناورند (تصویر 15). یک نمونه همسان آن از نقره و دو نمونه از طلا در میان اشیای مجموعه محبوبیان دیده می‌شود (تصویر18-16).

دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:

بر دیواره ورودی کاخ بارعام پاسارگاد نقش نگهبانان اساطیری نیزه به دستی تصویر شده که در گذر زمان بخش بالایی اندامشان تخریب شده و اکنون تنها از کف پا تا زانویشان دیده می‌شود (تصویر 19). اما به یاری همین بخش بازمانده می‌توان هویت گروهی از آنها را که پوشاکی به سان ماهی بر روی پای انسانیشان دارند بازشناخت. از آنجایی که نوشتارهای پارسی به ماهیت این اشخاص اشاره‌ای نداشته‌اند می‌توان این نقش را نشانگر آپکالوها (هفت خردمند ستایشگر خدای انکی) و برگرفته از اندیشه میان رودانی دانست.

یکی از آثار خوش ساخت مجموعه آموی ظرف ماهی گون زرینی است که روزنی در سر و حلقه‌ای برای آویختن روی باله‌اش دارد و فلس‌هایش به دقت قلمزنی شده (تصویر 20).

نماد ماهی را بر پشت برخی از سکه‌های برنزی دوره پارتی همچون سکه اردوان دوم (تصویر 21) و فرهاد چهارم (تصویر 22) ضرب کرده‌اند.

ماهیان چرخان بر کف بسیاری از کاسه‌های زرین و سیمین ساسانی نقش شده‌اند. قرار گرفتن نماد این دو ماهی در زیر ریشه یک گیاه در برخی از این ظرف‌ها (تصویر 23) نشان دهنده زنده بودن اندیشه ماهیان نگاهبان ریشه گیاه زندگی در آن دوران است. روی یکی از این ظرف‌ها بالای سر این ماهیان بانویی بر پشت یک شیردال نشسته که سرنایی بر لب دارد (تصویر 24). پشت یک کاسه نقره‌ای زرکوب دیگر که از رشی گیلان یافت شده، مجموعه‌ای از موجودات اساطیری در کنار هم شناورند، از جمله ماهیانی که به گرد مرکز ظرف می‌چرخند (تصویر 25)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو