نگاهی به نقش گل نیلوفر در اندیشه و هنر بزرگ‌ترین تمدن‌های همجوار ایران و بررسی مفاهیم آنها

‌‌گل نیلوفر در اندیشه و هنر سرزمین‌های همجوار

در این مقاله به بررسی نقش گل نیلوفر در اندیشه و هنر بزرگ‌ترین تمدن‌های همجوار ایران پرداخته می‌شود:

مصر

نیلوفر مصری (یا سوسن آبی نیل) که مصریان آن را سسن می‌نامیده‌اند به سبب همسانی با آفتاب و نیز باز شدن در سپیده دم و بسته شدن به هنگام غروب یکی از نمادهای مرتبط با خدایان خورشید بوده است.

بر پایه برخی روایت‌ها، آتوم يا رع (هر دو خدایان همبسته با خورشید) ابتدا از دل نیلوفر زاده شده‌اند. بذر این نیلوفر در داستان پیدایش، پس از انفجاری از ژرفای آب به سطح می‌آید (133 :2003 ,Wilkinson).

بر اساس نوشته‌ای در نیایشگاه هاثور در دندرا که بازمانده از اواخر دوره بطلیموسی (سده نخست پ.م) است رع به عنوان یکی کننده در سرزمین از روی یک گل نیلوفر برمی‌خیزد (237 :1899 ,Mahafy).

خدای نفرتوم (تصویر 1) نیز در مصر به سان یک شاخه گل نیلوفر از آب‌های آغازین زاده می‌‌شود. لقب او «نیلوفر آبی خورشید» است و در نخستین پرتوهای خورشید و بوی گل نیلوفر پنهان است (53 :1954 ,Morenz).

از سوی دیگر در برابر پاپیروس که نماد مصر پایین (شمال) بود، نیلوفر آبی نماد مصر بالا (جنوب) به شمار می‌رفت. این دو نماد در معماری مصری بسیار پرتکرارند. از جمله در نیایشگاه گرناک ستون‌هایی از دوران تهوتمس سوم (سده ۱۵ پ.م) باقی است که بر روی آنها نیلوفر آبی مصری به عنوان نماد مصر پایین ترسیم شده (تصویر 8)، سرستون‌های نیایشگاه ایزیس در فيلااِ (سده ۴ پ.م) نیز به سان نیلوفر تراشیده شده‌اند (تصویر 9).

شاخه نیلوفر از رایج‌ترین پیشکش‌ها برای هدیه به خدایان مصری است. از جمله در نیایشگاه آبیدوس (سده ۱۲ پ.م) فرعون ستوس اول در حال پیشکش کردن نیلوفر به خدای توث دیده می‌شود (تصویر 10), گل نیلوفر را مصریان بر روی اسباب زندگی روزمره خود چون جام‌ها (تصویر 11و 12) و زیورها نیز نقش کرده‌اند.

هند

نیلوفر را گل ملی و یکی از نمادهای مهم هند دانسته‌اند. به سانسکریت این گل را پده می‌گویند. بوداییان به هشت نماد خجسته باور دارند که نیلوفر یکی از آنهاست. در اندیشه بودایی نیلوفر نماد پاکی و بی‌آلایشی جسم، اندیشه و سخن است. پادما آسانا (حرکت نیلوفر) یکی از حرکت‌های مهم یوگا به شمار می‌رود.

نیلوفر با بسیاری از خدایان هندو نیز ارتباط دارد. ویشنو (خدای آفریننده جهان) هنگامی که به سان رامایا کریشنا تصویر می‌شود نیلوفر در دست دارد. یکی از القاب او آپولوان (نیلوفر آبی رنگ) است (226 :2012 ,Wickremeratne).

برهما (خدای نگهدارنده جهان در آغاز) در میان برگ‌های نیلوفری زاده‌ شده که از ناف ویشنو روییده، از این رو او را کانجاجا (زاده نیلوفر) می‌نامند .(Frazier, 2011: 72)

دیگر ایزدی که از دل نیلوفر زاده می‌شود خدای‌بانو لاکشمی همسر ویشنو است. همه القاب او برگرفته از گل نیلوفرند، همچون کامالا (ساکن نیلوفر)، پادما پریا (دوستدار نیلوفر)، پادمامالادارا (دارنده تاج نیلوفر) و پادما موکهی( به زیبایی نیلوفر)، لاکشمی در همه بازنمون‌هایش در هنر هندی نیلوفر در دست دارد (108 :1885 ,Williams).

ایزدبانوی دیگری که همواره نشسته بر یک نیلوفر سپید تصویر می‌شود سرسوتی است.

در نوشتارهای مذهبی هندوان از جمله بهاگاواد گیتاپایداری درستکاران در برابر گناه به نیلوفر آبی تشبیه می‌شود که از تماس با آب، آلودگی نمی‌پذیرد‌ (Bhagavad Gita: 5, 10).

هنگامی که دیو خودپرستی به گانِشا (خدای فیل سر، فرزند شیوا و پارواتی) یورش می‌آورد، او با پرتاب نیلوفر آسمانی دشمنش را شکست می‌دهد  (Martin-Dubost, 1997:73).

بر بالای ستون سنگی آشوکا در سرنات (۲۵۰ پ.م)، که نماد ملی هند به شمار می‌رود (تصویر 13) چهارشیر بر روی یک نیلوفر گشوده ایستاده‌اند.  (Harle, 1994: 24)

از همین دوران در سنگ نگاره‌های استوپای سانچی نقش گل نیلوفر هم از روبرو و هم از کنار بارها تکرار شده است (تصویر 14). در یکی از این نگاره‌ها لاكشمى بر روی نیلوفر ایستاده در حالی که دو فیل، دو یاکشا (محافظان طبیعت)، دو شیر و دو بزکوهی پیرامون شاخه نیلوفر گویی به نگهبانی ایستاده‌اند (تصویر 15). این نقش آشکارا از انگاره‌های پرستاری پهلوانان، شیرها و بزها از گیاه زندگی در هنر ایران، بین النهرین و مصر باستان تاثیر گرفته است.

گل نیلوفری با برگ‌های گشوده نقش رایجی در سقف‌های نیایشگاه سنگی آجانتا (سده ۲ پ.م تا سده ۷ م.) است (تصویر 16). این طرح همزمان در غارهای الورا نیز اجرا شده (تصویر 17)

بین النهرین و سوریه

گرچه در نوشتارهای اساطیری مردمان بین النهرین کمتر به نام گل نیلوفر بر می‌خوریم اما نقش این بن مایه در هنر آنان بسیار پر رنگ است، یکی از کهن‌ترین بازنمایی‌های نیلوفر بر سفالینه‌ای از تلول الثلاثات (۵۰۰۰ پ.م) دیده می‌شود (تصویر 26).  نیلوفری پربرگ نقش ظرفی از اوروک در دوره جمدت نصر (۳۰۰۰ پ.م) است (تصویر 27).

بر روی ظرف‌های سنگی اوروک نقش نیلوفر هشت‌پر با سنگ‌های رنگارنگ، گوهرنشانده (مرصع) شده است (تصویر 28 و 29).

تکرار نقش نیلوفر هشت‌پر بر روی تخته‌های بازی (تصویر 30)، زیورها (تصویر 31) و ظرف‌های زرین (تصویر 32) یافت شده در گور شهبانو پوآبی در گورستان شاهی اور نشان از دلبستگی سومریان به این بن‌مایه دارد.

یونان

گل نیلوفر در هنر میسن (سده ۱۶ تا ۱۱ پ.م) بن‌مایه‌ای بسیار پرکاربرد است. این نقش را می‌توان بر روی سفالینه‌ها (تصویر 44)، لوحه‌های آذینی (تصویر 45)، ظرف‌های فلزی (تصویر 46) و زیورها (تصویر 47) باز یافت. یک سر گاو نقره‌ای از میسن نقش بسیار زیبایی از نیلوفری زرین را بر پیشانی دارد (تصویر 48)

 مهم‌ترین اشاره‌ای که در اساطیر یونان به نیلوفر شده، درباره سرزمین نیلوفر خورها است که هومر، اوریپید و هرودوت از آن سخن گفته‌اند. جزیره‌ای در شمال آفریقا که گل نیلوفر مهم‌ترین خوراک مردمش بوده است. (Liddell, 1996: 312)

شرح اودیسه درباره نعشگی و خواب عمیق آنها پس از خوردن نیلوفر نشان می‌دهد مردمان جهان باستان از تاثیر شادی‌آور و تخديرکننده مصرف دانه، ساقه و گلبرگ های خشک شده نیلوفر آبی آگاهی داشته‌اند.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Wilkinson, Richard H., (2003), The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, London: Thames & Hudson.
2. Mahaffy, John Pentland, (1899), A History of Egypt Under the Ptolemaic Dynasty, London: Methuen & Co.
3. Morenz, Siegfried, Johannes Schubert, (1954), Der Gott auf der Blume: eine ägyptische Kosmogonie und ihre weltweite Bildwirkung, Minnesota: Verlag Artibus Asiæ.
4. Wickremeratne, Swarna, (2012), Buddha in Sri Lanka: Remembered Yesterdays. New York: SUNY Press.
5. Frazier, Jessica, (2011), The Continuum companion to Hindu studies, London: Continuum.
6. Williams, Monier (1885), Religious Thought and Life in India, Part 1, 2nd Edition, London: J. Murray.
7. Davis, Richard H., (2014), The Bhagavad Gita: A Biography, Princeton: Princeton University Press.
8. Martin-Dubost, Paul, (1997), Ganesa: The Enchanter of the Three Worlds, Delhi: Project for Indian Cultural Studies.
9. Harle, J. C., (1994), The Art and Architecture of the Indian Subcontinent, 2nd ed., New Haven: Yale University Press Pelican History of Art

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

گل نیلوفر از دیرباز از پرکاربردترین نقوش در هنر ایران زمین بوده است. در این مقاله به نشانه شناسی گل نیلوفر در کهن الگوها پرداخته می‌شود.

گویند این گل با آفتاب سر بیرون می‌آورد و باز با آفتاب فرو می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رود، و گویند مرغی به گاه فرو رفتن نیلوفر در میان آن در آید و صبح که نیلوفر دهان گشاید پرد و رود (معین، ۱۳۳۵: ۸۲۵).

نیلوفر آبی را همبسته با چهار آخشیج دانسته‌اند: خاک و آب و آتش و باد. ریشه در درون خاک دارد، ساقه در آب، برگ‌هایش در بادند، و هنگامی که گلبرگ‌هایش باز می‌شوند به‌سان خورشیدی درخشان است

از سوی دیگر نیلوفر نماد پاکی است، زیرا گرچه در گل و لای کف آب ریشه می‌بندد، اما آلودگی آب بر برگهایش نمی‌نشیند و در میان تیرگی‌ها پاک و روشن باقی می‌ماند.

پژوهشگران دانشگاه یوسی ال ای پس از یک بررسی بلندمدت در دهه ۱۹۹۰ میلادی در شمال شرق چین به این نتیجه رسیده‌اند که گل نیلوفر آبی دارای یکی از کهن‌ترین ژنوم‌های جهان است که به درازای زمان توانسته خود را با شرایط بسیار سخت وفق دهد، بذر این گیاه می‌تواند تا ۱۳۰۰ سال زنده بماند و پس از گذشت قرن‌ها، قادر به جوانه زنی حتی در زمان نبود نور خورشید است، زیرا درصد بالایی از پروتئین دانه این گیاه حتی در هوای بسیار گرم ، سیال و مایع می‌ماند.

نیلوفر آبی را در بیشتر زبان‌های شاخه لاتین لوتوس می‌گویند، اما گاهی پژوهشگران غربی در شرح هنر شرق این نقش مایه را رزت نامیده‌اند که معمولا به گل‌هایی با ردیف گل برگ‌های هم اندازه گفته می‌شود. بهره از این واژه به سبب ارتباط با رز (گل سرخ) سبب اشتباهات بسیاری در فهم معنای نمادین این نقش مایه گردیده است. مقایسه گل سرخ و نیلوفر آبی نشان می‌دهد که برگ‌های درهم تنیده گل سرخ نمی‌توانسته‌اند الهام بخش شکل‌گیری این بن‌مایه پراهمیت در هنر باستانی شرق باشند.

 نیلوفر در آیین مهر

برخی از پژوهشگران زایش مهر از صخره را برداشتی نادرست به شمار آورده‌اند. پس از بررسی تندیس‌هایی که زایش مهر را تصویر کرده‌اند مثل نمونه یافت شده در مهرآوه هایدلبرگ (تصویر ۲) به نظر می‌رسد او هنگام تولد از میان یک گل نیلوفر بر‌آمده است.

از سوی دیگر در سنگ نگاره اردشیر دوم ساسانی در تاق بستان (سده ۴ م.)، تنها سند بازمانده از دوره تاریخی ایران که می توان آن را با اطمینان تصویری از میترا دانست این ایزد نیرومند، برسم به دست گرفته و بر روی یک گل نیلوفر با برگ‌های گشوده ایستاده است (تصویر 3). با توجه به رایج بودن انگاره ایستادن ایزدان بر روی نیلوفر در دین هندو، می توان این تصویر را متاثر از اندیشه و هنر هندی برشمرد.

نگاهی به همبستگی جهان شمول انگاره نیلوفر با خورشید (به ویژه نزد مصریان و هندیان) نشان می‌دهد که نیلوفر نزد مردمان مهرآیین می توانسته چه قدر و پایه‌ای داشته باشد. از یاد نبریم که نیلوفر هر صبح از تیرگی ژرفای آب سر بر می کشد تا به نور خورشید برسد.

در ادب پارسی نیز بارها به ارتباط نیلوفر و خورشید اشاره شده:

«روی چو آفتاب به چشم چو نرگست

آن تازگی دهد که به نیلوفر آفتاب»       «خاقانی»

«نیلوفر خورشید جمال تو منم

خاکستر آتش خیال تو منم»       «خاقانی»

«ز آسیب دست دلبرش نیلی شده سیمین برش

سیاره‌ها نیلوفرش بر آفتاب انداخته»       «خاقانی»

«مشنو از شب پرک حکایت خور 

از سمندر بپرس و نیلوفر»       «سنایی»

جشن نیلوفر

مهم‌ترین منبع درباره این جشن کهن آثار الباقیه ابوریحان بیرونی است که آورده: «تیر ماه، روز ششم آن خرداد است و عیدی که جشن نیلوفر نام دارد» (بیرونی، ۱۳۴۲: ۲۴۸).

بیرونی اشاره‌ای به آیین‌های جشن نیلوفر ندارد، اما شاید از آنجایی که تیر ماه آغاز تابستان و زمان فراوانی گل نیلوفر در آبگیرها بوده و خرداد نیز امشاسپند نگهبان آب‌ها است، روز ششم تیر را به نام جشن نیلوفر نامگذاری کرده‌اند. بدین ترتیب این جشن یک هفته پیش از تیرگان (سیزدهم تیر، جشن باران خواهی) برگزار می شده است.

 اشتباه رایج درباره گل نار هخامنشی

گرچه گل نیلوفر از انگاره‌های بسیار پرتکرار در هنر هخامنشی است، اما گلی که شاه و شاهزاده هخامنشی در سنگ نگاره بارعام پارسه در دست دارند برخلاف گفته بیشتر پژوهشگران نه نیلوفر که گل نار است.

برای اثبات این باور می توان گل نورسته انار را که همواره چند غنچه (گل پس) در کنار خود دارد مقایسه کرد با گل نیلوفر که غنچه هایش بر روی شاخه های جداگانه می رویند (تصویر ۴).

اوستا انار را گیاهی مینوی دانسته و هذان آپتا لقب داده که دو گونه برگردان‌ شده است؛ همیشه سبزبرگ که اشاره به همبستگی انار با گیاه زندگی و ساختن برسم از شاخه های انار دارد، و دارای دانه های مست کننده که یادآور بهره از انار همراه باهوم و شیر در ساختن نوشیدنی سکرآور آب ژور است یسنا، هات ۶۶، بند۱)

همچنین به گزارش زرادشت نامه در داستان رویین تنی اسفندیار، يك دانه انار که اشو زردشت به فرزند شاه گشتاسپ داد، چنان دگرگونی در تن او پدید آورد که دیگر هیچ زخم مرگباری بر او کارگر نبود (بهرام پژدو، ۱۳۳۸: ۷۷).

ایرانیان در خوان‌های نوروز و مهرگان، هفت شاخه درخت از جمله یك شاخه انار می نهند (فره وشی، ۱۳۶۴: ۵۹). زرتشتیان در آیین پیوند همسری دختران و پسرانشان، به نیت و آرزوی باروری و آوردن فرزند به آنان انار می‌دهند. انار و چوب و میوه آن در میان پیشینیان مقدس بوده است (اوشیدری، ۱۳۷۱: ۱۲۸)

دوره مفرغ

این انگاره را به شمار بسیار می‌توان بر مهرهای مفرغی جیرفت یافت که گاه از کنار و گاه از روبرو تصویر شده. بر روی یک جام سنگی جیرفت نیز دسته‌ای از گل‌های نیلوفر شش پر نقش شده‌اند (تصویر ۱۲)

بر کف یک کاسه آب خوری سفالی از شهرسوخته گل نیلوفر برگ‌های گشوده‌اش را بر روی آب پهن کرده است (تصویر ۱۳). در هنر سیلک نیز می توان گل نیلوفر را بر آذین‌های سیمین (تصویر ۱۴) و نیز کف بر کاسه‌های سفالی (تصویر ۱۵) باز یافت.

دوره آهن

از کلماکره چند ظرف سیمین یافت شده که کف آنها به سان گل نیلوفر است (تصویر ۲۱). این نقش بر روی آویزهای این منطقه نیز دیده می شود (تصویر ۲۲)

نیلوفری با برگ‌های پر و گشوده بر زیر تکوک زرینی از مارلیک نقش شده است (تصویر ۲۳)، یک دستبند زرین بازمانده از مارلیک با چهار گل نیلوفر آذین شده که گلبرگ هایشان از لاجورد و عقیق است (تصویر ۲۴)

بیشترین بهره از نقش مایه نیلوفر را در این دوران می‌توان در هنر زیویه یافت. شمار برگ‌های نیلوفر در این آثار از هشت تا شانزده متغیر است.

دکمه‌ها (تصویر ۲۵ و ۲۶)، انگشتری‌ها (تصویر ۲۷) و گوشوارهای (تصویر ۲۸) زرین زیویه نقش گل نیلوفر دارند. این بن‌مایه همچنین بر آویزهایی از عاج (تصویر ۲۹) دیده می شود. بر روی یک دست بازمانده از تندیسی عاجی نیز دست بندی به سان نیلوفر حک شده (تصویر ۳۰)

بر عاج كندهای زیویه دو گوپت باسرهای به پشت برگشته دو سوی گل نیلوفر ایستاده اند (تصویر ۳۱ و ۳۲). این تصویر بر روی شمار بسیاری از سبوهای سفالی زیویه نقش بسته با این تفاوت که در سفال‌ها بزکوهی زانوزده جای گوپت را می‌گیرد (تصویر ۳۳).

نقش گل نیلوفر بر دوش یک جانور (شاید گاو) بر یک عاج‌کند شکسته دیگر ثبت شده (تصویر ۳۴). در شمار کمتری از نمونه‌ها نیلوفر از کنار تصویر شده (تصویر ۳۵و۳۶)، همزمان نقش گل نیلوفر بر روی یک گردن آویز زرین از حسنلو نیز آشکار است (تصویر ۳۷).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. معین، محمد (۱۳۳۵)، برهان قاطع، تهران: امیرکبیر.
2. بیرونی، ابوریحان، (۱۳۴۲)، آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران: ابن سینا
3. بهرام پژدو، زرتشت، (۱۳۳۸)، زراتشت نامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانه طهوری
4. فره وشی، بهرام، (۱۳۶۴)، جهان فروری، تهران: کاریان
5. اوشیدری، جهانگیر، (۱۳۷۱)، دانشنامه مزدیسنا، واژه نامه توضیحی آیین زرتشت، تهران: مرکز.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو