نگاهی به نقش گل نیلوفر در اندیشه و هنر بزرگ‌ترین تمدن‌های همجوار ایران و بررسی مفاهیم آنها

‌‌گل نیلوفر در اندیشه و هنر سرزمین‌های همجوار

در این مقاله به بررسی نقش گل نیلوفر در اندیشه و هنر بزرگ‌ترین تمدن‌های همجوار ایران پرداخته می‌شود:

مصر

نیلوفر مصری (یا سوسن آبی نیل) که مصریان آن را سسن می‌نامیده‌اند به سبب همسانی با آفتاب و نیز باز شدن در سپیده دم و بسته شدن به هنگام غروب یکی از نمادهای مرتبط با خدایان خورشید بوده است.

بر پایه برخی روایت‌ها، آتوم يا رع (هر دو خدایان همبسته با خورشید) ابتدا از دل نیلوفر زاده شده‌اند. بذر این نیلوفر در داستان پیدایش، پس از انفجاری از ژرفای آب به سطح می‌آید (133 :2003 ,Wilkinson).

بر اساس نوشته‌ای در نیایشگاه هاثور در دندرا که بازمانده از اواخر دوره بطلیموسی (سده نخست پ.م) است رع به عنوان یکی کننده در سرزمین از روی یک گل نیلوفر برمی‌خیزد (237 :1899 ,Mahafy).

خدای نفرتوم (تصویر 1) نیز در مصر به سان یک شاخه گل نیلوفر از آب‌های آغازین زاده می‌‌شود. لقب او «نیلوفر آبی خورشید» است و در نخستین پرتوهای خورشید و بوی گل نیلوفر پنهان است (53 :1954 ,Morenz).

از سوی دیگر در برابر پاپیروس که نماد مصر پایین (شمال) بود، نیلوفر آبی نماد مصر بالا (جنوب) به شمار می‌رفت. این دو نماد در معماری مصری بسیار پرتکرارند. از جمله در نیایشگاه گرناک ستون‌هایی از دوران تهوتمس سوم (سده ۱۵ پ.م) باقی است که بر روی آنها نیلوفر آبی مصری به عنوان نماد مصر پایین ترسیم شده (تصویر 8)، سرستون‌های نیایشگاه ایزیس در فيلااِ (سده ۴ پ.م) نیز به سان نیلوفر تراشیده شده‌اند (تصویر 9).

شاخه نیلوفر از رایج‌ترین پیشکش‌ها برای هدیه به خدایان مصری است. از جمله در نیایشگاه آبیدوس (سده ۱۲ پ.م) فرعون ستوس اول در حال پیشکش کردن نیلوفر به خدای توث دیده می‌شود (تصویر 10), گل نیلوفر را مصریان بر روی اسباب زندگی روزمره خود چون جام‌ها (تصویر 11و 12) و زیورها نیز نقش کرده‌اند.

هند

نیلوفر را گل ملی و یکی از نمادهای مهم هند دانسته‌اند. به سانسکریت این گل را پده می‌گویند. بوداییان به هشت نماد خجسته باور دارند که نیلوفر یکی از آنهاست. در اندیشه بودایی نیلوفر نماد پاکی و بی‌آلایشی جسم، اندیشه و سخن است. پادما آسانا (حرکت نیلوفر) یکی از حرکت‌های مهم یوگا به شمار می‌رود.

نیلوفر با بسیاری از خدایان هندو نیز ارتباط دارد. ویشنو (خدای آفریننده جهان) هنگامی که به سان رامایا کریشنا تصویر می‌شود نیلوفر در دست دارد. یکی از القاب او آپولوان (نیلوفر آبی رنگ) است (226 :2012 ,Wickremeratne).

برهما (خدای نگهدارنده جهان در آغاز) در میان برگ‌های نیلوفری زاده‌ شده که از ناف ویشنو روییده، از این رو او را کانجاجا (زاده نیلوفر) می‌نامند .(Frazier, 2011: 72)

دیگر ایزدی که از دل نیلوفر زاده می‌شود خدای‌بانو لاکشمی همسر ویشنو است. همه القاب او برگرفته از گل نیلوفرند، همچون کامالا (ساکن نیلوفر)، پادما پریا (دوستدار نیلوفر)، پادمامالادارا (دارنده تاج نیلوفر) و پادما موکهی( به زیبایی نیلوفر)، لاکشمی در همه بازنمون‌هایش در هنر هندی نیلوفر در دست دارد (108 :1885 ,Williams).

ایزدبانوی دیگری که همواره نشسته بر یک نیلوفر سپید تصویر می‌شود سرسوتی است.

در نوشتارهای مذهبی هندوان از جمله بهاگاواد گیتاپایداری درستکاران در برابر گناه به نیلوفر آبی تشبیه می‌شود که از تماس با آب، آلودگی نمی‌پذیرد‌ (Bhagavad Gita: 5, 10).

هنگامی که دیو خودپرستی به گانِشا (خدای فیل سر، فرزند شیوا و پارواتی) یورش می‌آورد، او با پرتاب نیلوفر آسمانی دشمنش را شکست می‌دهد  (Martin-Dubost, 1997:73).

بر بالای ستون سنگی آشوکا در سرنات (۲۵۰ پ.م)، که نماد ملی هند به شمار می‌رود (تصویر 13) چهارشیر بر روی یک نیلوفر گشوده ایستاده‌اند.  (Harle, 1994: 24)

از همین دوران در سنگ نگاره‌های استوپای سانچی نقش گل نیلوفر هم از روبرو و هم از کنار بارها تکرار شده است (تصویر 14). در یکی از این نگاره‌ها لاكشمى بر روی نیلوفر ایستاده در حالی که دو فیل، دو یاکشا (محافظان طبیعت)، دو شیر و دو بزکوهی پیرامون شاخه نیلوفر گویی به نگهبانی ایستاده‌اند (تصویر 15). این نقش آشکارا از انگاره‌های پرستاری پهلوانان، شیرها و بزها از گیاه زندگی در هنر ایران، بین النهرین و مصر باستان تاثیر گرفته است.

گل نیلوفری با برگ‌های گشوده نقش رایجی در سقف‌های نیایشگاه سنگی آجانتا (سده ۲ پ.م تا سده ۷ م.) است (تصویر 16). این طرح همزمان در غارهای الورا نیز اجرا شده (تصویر 17)

بین النهرین و سوریه

گرچه در نوشتارهای اساطیری مردمان بین النهرین کمتر به نام گل نیلوفر بر می‌خوریم اما نقش این بن مایه در هنر آنان بسیار پر رنگ است، یکی از کهن‌ترین بازنمایی‌های نیلوفر بر سفالینه‌ای از تلول الثلاثات (۵۰۰۰ پ.م) دیده می‌شود (تصویر 26).  نیلوفری پربرگ نقش ظرفی از اوروک در دوره جمدت نصر (۳۰۰۰ پ.م) است (تصویر 27).

بر روی ظرف‌های سنگی اوروک نقش نیلوفر هشت‌پر با سنگ‌های رنگارنگ، گوهرنشانده (مرصع) شده است (تصویر 28 و 29).

تکرار نقش نیلوفر هشت‌پر بر روی تخته‌های بازی (تصویر 30)، زیورها (تصویر 31) و ظرف‌های زرین (تصویر 32) یافت شده در گور شهبانو پوآبی در گورستان شاهی اور نشان از دلبستگی سومریان به این بن‌مایه دارد.

یونان

گل نیلوفر در هنر میسن (سده ۱۶ تا ۱۱ پ.م) بن‌مایه‌ای بسیار پرکاربرد است. این نقش را می‌توان بر روی سفالینه‌ها (تصویر 44)، لوحه‌های آذینی (تصویر 45)، ظرف‌های فلزی (تصویر 46) و زیورها (تصویر 47) باز یافت. یک سر گاو نقره‌ای از میسن نقش بسیار زیبایی از نیلوفری زرین را بر پیشانی دارد (تصویر 48)

 مهم‌ترین اشاره‌ای که در اساطیر یونان به نیلوفر شده، درباره سرزمین نیلوفر خورها است که هومر، اوریپید و هرودوت از آن سخن گفته‌اند. جزیره‌ای در شمال آفریقا که گل نیلوفر مهم‌ترین خوراک مردمش بوده است. (Liddell, 1996: 312)

شرح اودیسه درباره نعشگی و خواب عمیق آنها پس از خوردن نیلوفر نشان می‌دهد مردمان جهان باستان از تاثیر شادی‌آور و تخديرکننده مصرف دانه، ساقه و گلبرگ های خشک شده نیلوفر آبی آگاهی داشته‌اند.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Wilkinson, Richard H., (2003), The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, London: Thames & Hudson.
2. Mahaffy, John Pentland, (1899), A History of Egypt Under the Ptolemaic Dynasty, London: Methuen & Co.
3. Morenz, Siegfried, Johannes Schubert, (1954), Der Gott auf der Blume: eine ägyptische Kosmogonie und ihre weltweite Bildwirkung, Minnesota: Verlag Artibus Asiæ.
4. Wickremeratne, Swarna, (2012), Buddha in Sri Lanka: Remembered Yesterdays. New York: SUNY Press.
5. Frazier, Jessica, (2011), The Continuum companion to Hindu studies, London: Continuum.
6. Williams, Monier (1885), Religious Thought and Life in India, Part 1, 2nd Edition, London: J. Murray.
7. Davis, Richard H., (2014), The Bhagavad Gita: A Biography, Princeton: Princeton University Press.
8. Martin-Dubost, Paul, (1997), Ganesa: The Enchanter of the Three Worlds, Delhi: Project for Indian Cultural Studies.
9. Harle, J. C., (1994), The Art and Architecture of the Indian Subcontinent, 2nd ed., New Haven: Yale University Press Pelican History of Art

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو