نماد گاو در آثار به جا مانده از تمدن‌هایی همچون بین النهرین، مصر، سومر، هند، یونان و آناتولی و بررسی آن در اندیشه و هنر این مردمان

 نماد گاو در اندیشه و هنر سرزمین‌های همجوار

1. بین النهرین:

در میان سومریان نماد گاو غرنده برای تجسم نینهور، خدای آدرخش و باران استفاده می‌شده . او در بهار صحراها را با رویاندن گیاهان سبز می‌کرد. اداد (اکدی) یا ایشکور (سومری) خدای هوا نیز گاو درخشنده نامیده می‌شود. لوح‌های گلی از بابل کهن اداد را در کنار گاو تصویر می‌کند (تصویر 1).

آشوری‌ها نیز خدای بِل را ورزه گاو مقدس می‌نامیدند (الیاده، ۱۳۷۲: ۱۰۰). خدای بعل نزد مردمان اوگاریت نیز با نماد گاو تصویر شده. نینهورساگ خدای بانوی مادر زمین و باروری در سومر باستان است(117 ;2008،king) از نیایشگاه او در تل عبید (۲۶۰۰ پ.م) یک تندیس گاو مسی و ردیفی از گاوان زینت بخش دیوار یافت شده (تصویر 2 و 3)

در داستان گیلگمش، کشته شدن گوگالانا (گاو آسمانی) است که خشم خدایان را برعلیه گیلگمش و انکیدو بر می‌انگیزد. او شوهر ارشکیگال خدای بانوی دنیای پس از مرگ است، تصاویر سومری کشتن این گاو یادآور اهمیت آیین‌های گاوکشی در هنر هندی و میترایی است (تصویر 4). نماد گاو در میان رودان نیز با ماه در ارتباط است و شاخ‌های تیز و خمیده او نماد هلال ماه دانسته می‌شود (102 :2002 Cashford)

در اوروک از دوره جمدت نصر چند ظرف سنگی یافت شده که شاید برای برکت بخشی بر بدنه آنها ردیفی از نماد گاوان و گاه خوشه‌های درشت گندم نقش کرده‌اند (تصویر  5 و 6). بر جام سنگی اوروک هدیه آورندگان برای ایزدبانو اینانا بر پشت گاوی درشت هیکل ایستاده‌اند (تصویر 7).

سومریان تندیس‌های سفالین و سنگی گاو را به نیایشگاه‌های خدای بانوان هدیه می‌کرده‌اند (تصویر 8 و 9). یکی از چهار چنگ نامدار اور که از گورستان شاهی اور به دست آمده اند با سر زرین گاوی آذین یافته که ریشی از لاجورد دارد (تصویر 10)، بر روی پرچم شاهی اور مردی این جنگ را به نزد شاه می‌برد (تصویر 11)، دو چنگ سیمین (تصویر 12) و زرین (تصویر 13) دیگر اور نیز سر گاو دارند.

بر پلاک سنگی دودو از گیرسو (۲۴۵۰ پ.م) نماد گاوی زانو زده دیده می‌شود (تصویر 14). از خفاجه تندیسی سنگی از گاوی نشسته با ریش‌های بلند در دست است (تصویر 15). در دوران نوسومری نیز سر گاو برای زینت دیوار به کار می‌رفته است (تصویر 16).

بر روی عاج کندهای نوآشوری نماد گاو، گاهی ظریف و واقع‌گرا و گاه انتزاعی تصویر شده (تصویر 17، 18 و 19). در برخی از این آثار گاو سرش را به سوی گل نیلوفری با  اسلوب مصری خم کرده است (تصویر  20و21).

بر دیوارهای دروازه ایشتار بابل ردیف‌هایی از گاوان به نگهبانی ایستاده  بوده‌اند (تصویر 22)

2. مصر:

بر دو روی لوح آرایش نارمر (۳۱۰۰ پ.م) ایزدبانوی گاو پیکر بت که حامی نارمر بود تصویر شده است (تصویر 23). در دوره‌های بعد ویژگی‌های بت به ایزدبانو هاثور منتقل می‌شود (172 :2003  ،Wilkinson)

یکی از مهم ترین جانور – خدایان مصر کهن، گاو مقدس آپیس، نشان زمینی خدای پَث بود. مصریان تندیس‌های بسیاری را به شکل نماد گاو‌های آپیس ساخته‌اند (تصویر 24 ،25 و 26) و تصویر او را بر تابوت‌ها نقش کرده‌اند (تصویر 27). در برخی از این آثار فرعون در برابر آپیس ایستاده یا زانو زده و او را نیایش می‌کند (تصویر 28، 29 و 30).

از نماد گاو آپیس به عنوان میانجی رایزنی با خدایان بهره می‌گرفتند. از او درباره آینده می‌پرسیدند و حرکت‌هایش را تفسیر می‌کردند. در هر زمان یک آپیس زنده وجود داشت. پس از مرگ او را مومیایی کرده در تابوت‌های سنگی سترگ و باشکوه می‌نهادند، و در سراپیوم که مجموعه بزرگی از گودال‌های زیرزمینی در صحرا است در کنار هم دفن می‌کردند (83 :1992 ,Quirke)

سپس نیایشگران کشور را برای یافتن جانشین او زیر پا می‌نهادند، که نشان‌های ویژه‌ای داشت. بدن سیاه با هلالی سپید در سوی راست، سپیدی سه گوشی بر پیشانی، لکه سپیدی چون بال کرکس بر پشت و دمی پرمو‌‌ .(Robins, 1997: 34)

نماد گاو در مصر به خدایان دیگر چون آمون تبس نیز مرتبط است. پرهیزگاران گاه گوساله‌ای را به یک خدا اهدا می‌کردند که باید بر بدنش نقوش رنگی کشیده و مومیایی می‌شد، بررسی‌ها نشان می‌‌دهد که این گاوها در سن ۱۰ تا ۱۲ ماهگی قربانی شده‌اند (27 :1984 ,Andrews).

خدای بانو هاثور (تصویر 31) نیز در مصر باستان گاه به سان ماده گاوی با حلقه خورشید بر بالای سر و یک گردن آویز نشان داده می‌شد (157 :2003 ,Redford). در یک زیور یافته شده در تبس هاثور بر بالای یک گاو ایستاده است (تصویر 32). در برگی از پاپیروس آنی (سده ۱۳ پ.م) نماد گاوی (هاثور) در میان شاخه‌های نیلوفر مصری تصویر شده (تصویر 33).

بوخیس در مصر نماد گاوی وحشی بود که به شکل خدای جنگجو منتور تصور می‌شد، مادر او را خدای بانو هاثور می‌دانستند. پرستش گاو بوخیس در مصر تا سده ۴ م. ادامه داشت (160 :2004 ,Muller)

خدای بزرگ هلیوپولیس، آتوم – رع نیز گاه با نماد گاوی نمایان می‌شد که منویس نام داشت.

3. آناتولی، سوریه و اورارتو:

 در میان خانه‌های چاتال هویوک ترکیه (۷۵۰۰ – ۵۷۰۰ پ.م) بناهای بزرگی وجود دارد که بر دیوارهایشان جمجمه‌های گاو با شاخ بلند آویخته شده (تصویر 34). پوشیده بودن این دیوارها با نقاشی‌های آیینی و یافته شدن پیکرک‌های باوری نشان می‌دهد این تالارها نیایشگاه یا فضای مقدس بوده اند (127 :2005 ،Balter) این امر گواهی بر اهمیت مذهبی گاو برای مردمان دوران نوسنگی آناتولی است. سرزمینی که مردمانش برای نخستین بار گاو را اهلی کرده‌اند.

در میان آثاری که از شهر مهم هیتیت‌ها آلاجاهویوک (۲۳۵۰ پ.م) به دست آمده نماد گاو به شمار بسیار دیده می‌شود (تصویر 35 و 36). یک بخوردان سفالی از هنر هوری به سان قلعه ای است که بر پشت یک گاو غول پیکر بنا شده (تصویر 37)

تیلا خدای گاو پیکر هوریان و هیتیت‌ها بود که در کنار تشوب خدای نیرومند هوا پرستیده می‌شد. ارابه تشوب را دو گاو مقدس به نام سری و هوری (شب و روز) می‌کشند (112 :1963،Hawkes)

خدای همسان او در میان اورارتوها تشيبا بود که ایستاده بر پشت گاو تصویر می‌شد (تصویر 38 و 39). گرداگرد یک دیگ مفرغی اورارتویی را سرهای گاوی با شاخ‌های پیچان پوشانده است (تصویر 40).

فنیقیها (ساکنان لبنان امروزی) خدای بزرگ خود اِل را ورزه گاو می‌نامیدند (الياده، ۱۳۷۲: ۹۹). در عاج کندهای فنیقی (سده های ۹ و ۸ پ.م) نماد گاوهایی در حال چریدن یا شیر دادن تصویر شده‌اند (تصویر 41 و 42).

 ۴. هند:

اهلی شدن گاو در دره سند (پاکستان کنونی) به کهن‌ترین لایه‌های تپه مهرگر (۷۰۰۰ – ۵۵۰۰ پ.م) بر می‌گردد. در نیمه نخست هزاره سوم پ.م دو شهر بزرگ موهنجودارو و هاراپا در دره سند شکوفا شدند. اهمیت نماد گاو برای مردمان این تمدن‌ها انكارناشدنی است (261 :1997 ,Kenoyer)

نماد گاو کوهان‌دار پرکاربردترین نقش بر روی مهرهای بازمانده از موهنجودارو ( تصویر 43 و44) و هاراپا ( تصویر 45 و 46) است. همچنین پیکرک‌های گاوان بسته به گاوآهن (تصویر 47) یا ارابه (تصویر 48) نیز در این تمدن‌ها بسیار ساخته شده. نقش غالب تندیس‌های سنگی و سفالینه‌های هاراپا نیز گاو است ( تصویر 49 و 50)

همچون اوستا در ریگودا نیز به مراقبت از گاو و نیازردن او سفارش بسیار شده، اما رسم قربانی گاوان سترون برای بارور ساختن زمین را مردمان هند در بسیاری از دوره‌ها اجرا نموده‌اند (70 ;1989 ,Bhandarkar)، بر روی اثر مهری از هاراپا می‌توان قربانی را به شکل نماد گاو مشاهده کرد (تصویر 51) که شاید بعدها بر گاوکشی در کیش مهر تاثیر نهاده باشد.

به باور هندوان این قربانی را ایزدبانوی نیرومند دورگا انجام می‌دهد و گاو قربانی در قامت دیوی به نام ماهیشا تصویر می‌شود (تصویر 52)

نماد گاو سپید در اندیشه هندو نیز نشانگر پریتیوی ماتار (مادر نخستین، مادر زمین) است (201 :2007 ,Doniger).

هندوان خدای بانو آدیتی را گاو کیهانی می‌خوانند (کوماراسوامی،‌‌۲۱۶:۱۳۸۲ ).

یکی از القاب خدای شیوا پشويتي (فرمانروای گاوها) است. گاو مقدسی که در اندیشه هندوان مرکب شیوا است ناندی (به معنای شاد) نام دارد. شیوا گاه با همسرش اوما بر پشت گاو ناندی تصویر می‌شود (تصویر 53). نماد گاو ناندی را گاه در اندازه‌های بسیار بزرگ به سان نگهبانی نشسته بر در نیایشگاه‌های‌‌ شیوا قرار داده اند (تصویر 54 و 55). در اساطیر هندی او لقب محافظ دروازه کاخ شیوا و فرمانده ارتش شیوا را نیز دارد. رنگ سفید او نشانه پاکی و دادگری است. نیایشگران ناندی از او باروری، سلامتی و فراواني طلب می‌کنند .(Dallapiccola, 2004: 138)

5. یونان:

 گایا خدای بانوی زمین و مادر آفریننده نخستین در اساطیر یونان است. بیشتر زبان شناسان ریشه واژه گایا را نامشخص اعلام کرده‌اند (269 ;2009 ,Beekas). اما از آنجایی که ویژگی‌های او با پریتیوی ماتار هندی)که با نماد گاو تصویر می‌شود) یکی است، ممکن است نامش برگرفته از گویش سانسکریت باشد. از یاد نبریم که در اوستا نیز نخستین آفریده خداوند گاوی است که پس از مرگش همه گیاهان از تن او می‌رویند.

 نمونه‌هایی از سرهای نقره ای گاو با شاخ زرین (تصویر 56) از هنر میسن باقي مانده که گاه با گل نیلوفری بر پیشانی آذین شده‌اند (تصویر 57). نماد گاو را بر سفالینه‌های میسنی نیز می‌توان دید (تصویر 58)

در دیوارنگاره‌ها و تندیس‌های کرت تصاویری از آیین پراهمیت پرش از گاو یا رقص گاو با جزییات کامل تصویر شده است (تصویر 59). این رقص با گرفتن شاخ گاو خشمگین و پریدن از روی بدن او انجام می‌شده (تصویر 60). با توجه به جایگاه قدسی نماد گاو در اندیشه مینوسی این مراسم را باید آیینی و مذهبی قلمداد کرد.

 همچون آناتولی باستان، در معماری مینوسی کرت (سده‌های ۱۵ تا ۱۲ پ.م) نیز شاخ گاوهای قربانی شده در نیایشگاه‌ها و کاخ‌ها به شمار بسیار قرار داده شده که به شاخ‌های متبرک مشهورند (107 :1901 ,Evans). این شاخ‌های بزرگ از سنگ یا سفال بخش مهمی از معماری مینوسی را شکل می‌دهند (تصویر 61). هنرمندان کرت تندیس‌هایی به سان گاو ساخته‌اند (تصویر 62) و نماد گاو را بر روی زیورهای خود نیز ثبت کرده‌اند (تصویر 63)

در اساطیر یونانی زئوس برای همخوابگی با اروپا به صورت یک گاو سپید بزرگ در می‌آید، همسر وی هرا لقب بواوپیس (گاوچشم) دارد. دیونیسوس نیز اغلب با نماد گاو تصویر شده. در یک داستان کهن به قربانی شدن دیونیسوس گاو پیکر به دست تایتان ها اشاره شده (64 :1985 ,Burkert)

هرکول در هفتمین خوان سفرش گاو بسیار نیرومند کرت را مغلوب می‌کند (تصویر 64). گاو پس از آن به ماراتن فرستاده می‌شود و در نهایت به دست تسیوس قربانی می‌گردد (تصویر 65).

در اودیسه هومر، گاو نامیرای محبوب هلیوس (خدای خورشید) که در جزیره تریناسيا (احتمالا سیسیل امروزی) زندگی می‌کند زیبا، فراخ پیشانی، فربه و با شاخ‌های پیچان توصیف شده است. هلیوس از آزار رسانندگان به گاوهایش انتقام سختی می‌گیرد (419 ;1993 ,Gantz)

یونانیان نیز برای خدایانشان گاو قربانی می‌کرده اند. یک مراسم قربانی بزرگ به نام هکاتومب (صد گاو) برای ایزدانی چون آپولو، آتنا و هرا و در پایان اولمپیک برای زئوس با شادمانی و پایکوبی انجام می‌شده است (5 :1988 ,Jones)۔ بر روی برخی از سفالینه‌های یونانی آیین آماده سازی گاو برای قربانی تصویر شده است (تصویر 66).

۶. نوشتارهای سامی:

شبات پارا گاو سرخ مویی است که یهودیان پس از ذبح می‌سوزانند و خاکسترش را برای تطهیر مذهبی به کار می‌برند. این قربانی بازمانده یک رسم بسیار کهن است. برپایه کتاب مقدس خداوند از یهودیان می‌خواهد برایش گاو ماده سرخ موی تندرست بدون علامتی که کسی بر آن یوغ ننهاده قربانی کنند (اعداد، ۱۹:۲).

 کنعانیان خدایی به نام ملوخ داشته‌اند که با نماد گاو تصویر می‌شده (335 :2004 , Johnston). بنی‌اسراییل در غیاب موسی که به کوه رفته بود تندیس زرینی از گاو می‌سازند و به پرستش آن مشغول می‌شوند (خروج، ۳۲:۴). سليمان پیامبر حوضچه بزرگی از مفرغ ساخت که بر دوش دوازده گاو قرار داشت. سه گاو به سوی شمال، سه گاو به سوی غرب، سه گاو به سوی جنوب و سه گاو به سوی شرق (شاهان،۷:۲۵)

در اندیشه مسیحی، نماد گاو نر برای سن لوک (لوقا) انجیل نگار استفاده می‌شود.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. الياده، میرچا، (۱۳۷۲)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
2. King, L. W., Hall, H. R., (2008), History of Egypt, Chaldea, Syria, Babylonia, and Assyria in the Light of Recent Discovery, LA: The Echo Library
3. Cashford, Jules, (2002), The Moon: Myth and Image, London: Cassell Illustrated
4. Wilkinson, Richard H., (2003), The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, London: Thames & Hudson.
5. Quirke, S. and A. J. Spencer, (1992), The British Museum Book of Anc, London: The British Museum Press.
6. Robins, Gay, (1993), Women in ancient Egypt, London: British museum
7. Andrews, A. R., (1984), Egyptian Mummies, London: The British Museum Press.
8. Redford, Donald B., Ed., (2003), Oxford Guide to Egyptian Mythology, New York: Berkley
9. Muller, W. Max, (2004), Egyptian Mythology, Montana: Kessinger Publishing.
10. Balter, Michael, (2005), The Goddess and the Bull, New York: Free Press.
11. Hawkes, Jacquetta, Leonard Woolley, (1963), Prehistory and the Beginnings of Civilization, V. 1, New York: Harper & Row.
12. Kenoyer, J. M., (1997), Trade and Technology of the Indus Valley: New insights from Harappa Pakistan, World Archaeology, 29 (2).
13. Bhandarkar, D. R., (1989), Some Aspects of Ancient Indian Culture, Delhi: Asian Educational Services
14. Doniger O’Flaherty, Wendy, ed. (2007), The Rig Veda: an anthology: one hundred and eight hymns, Harmondsworth: Penguin Books.
15. کوماراسوامی، آناندا کنتیش، (۱۳۸۲)، مقدمه ای بر هنر هند، ترجمه امیرحسین ذکرگو، تهران: روزنه
16. Dallapiccola, Anna, (2004), Dictionary of Hindu Lore and Legend, London: Thames & Hudson.
17. Beekes, R. S. P., (2009), Etymological Dictionary of Greek, Leiden: Brill.
18. Evans, Arthur, (1901), Mycenaean tree and pillar cult and its
19. Clauss Burkert, Walter, (1985), Greek Religion, London: Harvard University Press.
20. Gantz, Timothy, (1993), Early Greek Myth, Vol. 1, London: Johns Hopkins University Press.
21. Gwynn-Jones, P., (1998), The Art of Heraldry: origins, symbols, designs, London : Parkgate
22. Johnston, Sarah Isles, (2004), Religions of the Ancient World: A Guide, Cambridge: Harvard University Press.

بلاگ هنداکو

نگاهی به روش‌های نماد و نشانه‌ شناسی و نیز بررسی چگونگی ارتباط آنها با کهن‌ الگوها

نقش گاو در هنر باستانی فلات ایران

۱. دوره مس سنگی:

کهن‌ترین بازنمایی‌های نقش گاو در هنر ایران را می‌توان در آثار یافت شده از هزاره چهارم پ.م در چغامیش (تصویر 1)، تل باکون (تصویر 2و3) و تپه حصار (تصویر 4) باز یافت. گاو در این آثار فربه، با شاخ‌های بلند و همبسته با زمین تصویر شده است.

3. عیلام:

یکی از شاهکارهای هنری شوش کهن تکوک سیمینی با نقش گاو نشسته است که قدمت آن به ۳۰۰۰ پ.م می‌رسد (تصویر 11). در همین دوره عیلامیان گردن آویزهای سنگی با نقش گاو داشته‌اند (تصویر 12).

 یک مهر سنگی یافت شده از شوش (هزاره ۳ پ.م) نقش گاو کوهان دار و نوشته‌ای هاراپایی دارد که از ارتباط تجاری میان شوش با دره سند حکایت می‌کند (تصویر 13).

از عیلام میانه جامی مفرغین به دست آمده که سرهای گاوان تنومندی از آن بیرون زده است (تصویر 14). در ورودی نیایشگاه‌های عیلامی تندیس‌هایی از گاو نر به نگهبانی ایستاده بودند (هینتس، ۱۳۷۶: ۶۴)، گاو نقش محافظ را در آثار هنری عیلامی نیز داراست، تندیس گاو سفالین بزرگی که در نیایشگاه دوراونتاش یافت شده برپایه کتیبه‌اش به خدای اینشوشیناک پیشکش گردیده (تصویر 15).

۴. دوره آهن:

بر روی کوزه‌های سفالین زیویه نقش گاوی که در پای گیاه زندگی زانو زده است دیده می‌شود (تصویر 16). گاو بر عاج کندهای زیویه نیز نقش شده (تصویر 17).

بر روی جام زرین حسنلو نقش گاوی وجود دارد که مردی را بر ارابه‌ای با دو چرخ به دنبال می‌کشد. از دهان او آب مانند چشمه‌ای به روی خاک روان است (تصویر 18). یک سینه‌بند مفرغین از حسنلو نقش پهلوانی را دارد که شاخ‌های دو گاو نر تنومند را با دو دست گرفته است (تصویر 19).

نقش گاو در یافته‌های مارلیک نیز بسیار دیده می‌شود. نمونه‌های بسیاری از گاوهای کوچک مفرغین در مارلیک ساخته می‌شده است. یکی از ظریف ترین آثار این تپه نقش دو گاو کوهان‌دار را در حال کشیدن گاوآهن تصویر می‌کند (تصویر 20). آبخوری‌های گاوسان سفالین مارلیک به سبب ساختار خاص و زیبایشان بسیار مشهورند (تصویر 21).نقش گاو بر روی جام‌های مارلیک نیز دیده می‌شود.

 همزمان در تپه‌های دیگر شمال مرکزی ایران چون کلورز (تصویر 22 و 23) و املش (تصویر 24 و 25) نیز تندیس‌ها و تکوک‌های گاوسان ساخته شده است.

 بر روی یک سینی مفرغی بازمانده از هنر لرستان پنج گاو به گرد گیاه زندگی می‌چرخند (تصویر 26). نقش گاوی که مردی را بر دوش دارد نقش یک شمعدان مفرغی از لرستان است (تصویر 27).

دو گاو سیمین بسیار ظریف از سده هشتم پ.م در دست است که پس از‌‌‌ حفاری قاچاق از ایران خارج شده‌اند. این آثار ممکن است بخشی از گنجینه کلماکره باشند (تصویر 28 و 29).

از چغاسبز لرستان (سده ۷ پ.م) تندیسی سفالین از گاوی نیرومند با اندام خمیده و شاخ‌های پیچان يافت شده است (تصویر 30).

۵. دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:

نقش گاو از مهم ترین نقش‌مایه‌ها در هنر و معماری هخامنشی است، دو گاو نر باشکوه، پشت به هم داده و سنگینی تاق را بر فراز سرستون‌های پارسه به دوش گرفته‌اند (تصویر 31). بزرگی گاوهای سنگی ستون‌های کاخ صد ستون شگفت‌آور است (تصویر 32).

نقش گاوهای زانو زده تنومند را می‌توان در معماری هخامنشی شوش (تصویر 33) و تکوک‌های سیمین (تصویر 34 و 35) هخامنشی نیز باز یافت. نقش دو گاو پشت به هم بر روی یک انگشتری از گنجینه جیحون (تصویر 36) و ترکیبی از سر سه گاو بر روی یک مهر (تصویر 37) از دیگر نقش مایه‌های هنر هخامنشی هستند. پیکرک‌های کوچک تزیینی با نقش گاو نیز در این دوران ساخته می‌شده‌اند (تصویر 38)

از دوره ساسانی تکوکی سیمین با نقش  سر گاو در دست است که بدنه اش به سان سر یک زن ساخته شده و تاثیر هنر هندی در ساخت آن آشکار است (تصویر 39).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. هینتس، والتر، (۱۳۷۶)، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فيروز فیروزنیا، تهران: علمی و فرهنگی

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به چند گاو اساطیری همچون گاوش، ایوک داد، برمایه، سریشوک و … که در باورهای ایرانیان باستان نقش مهمی داشتند.

2. ایوَک داد (گاو نخستین)

در بسیاری از اساطیر حیوان نخستین باید برای باروری و آفرینش فدا شود (یونگ، ۱۳۷۸: ۳۷۵). قربانی گاو نخستین، در اساطیر اوستایی برکت‌زا و آفریننده است. بر پایه کتاب‌های دینی پهلوی به ویژه بُندَهش و زادسپرم و دادستان دینیك و دینکرد می‌توان این گونه برداشت کرد که کیومرث و گاو نخستین به نام ایوك داد از خاك درست شدند. گاو در ساحل راست رودخانه داییتی و کیومرث در ساحل چپ آن آفریده شد.

در زادسپرم و پشت هفتم و سیروزه دوم این گاو را ماده، سپید و نورانی، همچون ماه وصف کرده‌اند، گاو و کیومرث تا سه هزار سال در آرامش بودند.تا آنکه در یورش اهریمن، در کنار رود داییتی، زار و بیمار شد و از بین رفت. به سبب داشتن سرشت گیاهی، از اندام‌های این گاو ۵۵ گونه غله و ۱۲ گونه گیاه شفابخش روییدند.

پس از آن هر چه در تخمه او روشن و نیرومند بود به فلک ماه برده شد و پس از پاک شدن در پرتو نور ستارگان، دو آفریده از آنها شکل گرفتند که یکی نرینه بود و دیگری مادینه و از آنان دویست و هشتاد گونه از جانوران پدید آمدند (بندهش، بخش ۱۰، بند ۱)، این جانوران بنا بر بندهش و زادسپرم، گوسپندان بر زمین، مرغان در هوا و ماهیان در آب بودند.

در نوشتارهای اوستایی و پهلوی بارها به این همبستگی گاو با ماه اشاره شده است.

بر اساس این روایت کهن آفرینش ایرانی، گاو همواره به سان بن و ریشه جانوران و گیاهان ستایش گردیده.

4. گرزه گاوسر

کمتر جنگ افزاری جایگاهی همپای گرز گاوسر در ادبیات و سنت‌های مذهبی ایران دارد (247 :1985 ,Harper)

موبد زردشتی به هنگام برگزاری آیین‌های مربوط به آتش این گرز را حمل می‌کند. این گرز در جامعه زردشتی گرز فریدون یاگرز مهر خوانده می‌شود (53 :1968 ,Boyce).

به گفتار شاهنامه این گرز سلاح دلاورانی است چون فریدون ، لهراسپ و بهرام

در اوستا به جنبیدن «گاودرفش» در باد نیز اشاره می‌شود (یسنا، هات ۱۰، بند ۱۴)، و این نشان می‌دهد که ایرانیان (شاید در دوران فریدون) بر درفش خود نقش گاو داشته‌اند.

همچنین در نوشتارهای حماسی از یک ساز جنگی (نایی که به هنگام رزم می‌نوازند) به نام گاودُمب سخن رفته (یادگار زریران، بند ۲۶)

6. نقش گاو در زایش زردشت

جوهر تن زرتشت را اورمزد از نزد خویش به سوی باد و از باد به سوی ابر به حرکت درآورد و به صورت آب، قطره قطره بر زمین فرو فرستاد. در پی آن گوناگون گیاهان از زمین روییدند. پوروشسب شش گاو سفید زرد گوش را به سوی آن گیاهان روانه کرد. دو گاوی که هنوز نزاییده بودند، به گونه‌ای معجزه آمیز شیردار شدند. بدین گونه جوهر تن زردشت که در آن گیاهان بود با شير آن گاوان آمیخته شد. دوغدو به خواست پوروشسب دیگ چهارگوشي را برگرفت و شیر گاوان را در آن دوشید و آن را به ستون بزرگی آویخت. جوهر تن زردشت در آن شیر بود (آموزگار و تفضلی، ۱۳۷۰: ۴۱).

7. جدال تیشتر و بهرام به سان گاو با دیوان

بهترین شرح نبرد ستاره تشتر (شعرای یمانی یا سیروس) با اپوش در تیر یشت (بندهای ۲۰ تا ۲۲، ۲۶ تا ۲۸) آمده است. تیشتر، ستاره‌ای است که نطفه آب، زمین و گیاهان با اوست و برای این که بتواند به سرزمین خشک و تشنه باران ارزانی دارد، باید بر اپوش دیو خشک سالی چیره گردد. او در تیر یشت برای پیروزی بر اپوش ستایش می‌شود ایزدی که آب‌های ایستاده و جاری، جویبار و برف و باران در اشتیاق دیدار اویند و در انتظار وقتی که چشمه‌های آب، سترگ‌تر از شانه اسب‌ها به جریان در آیند تا کشتزاران و دشت‌ها و ریشه گیاهان را از رطوبت خود نیرو بخشند (تیریشت، بندهای ۴۱ تا ۴۲).

نبرد تيشتر با اپوش سه بار و هر بار ده شب ادامه دارد. تيشتر در ده شب دوم این جدال در قامت یک گاو زرین شاخ به پرواز در می‌آید (تیریشت، بند ۱۶). یکی از تجلی‌های بهرام (ورثرغنه) در جدال با دیوان نیز ورزای زیبای زرد گوش با شاخ زرین است (بهرام یشت، بند ۷)

8. گاو سریشوک یا هذیوش

 از موجودات افسانه‌ای و اسطوره‌ای ایران باستان است که ذکری از آن در اوستا نیز آمده است.

انسان را جز بر پشت گاوی آسمانی به نام سریشوک یا هذیوش سوار شدن یارای سفر از کشوری به کشوری دیگر نبود. سریشوک را گوپت شاه (باشنده ای گاو – مرد که نیمی از او انسان و نیمه دیگر او گاو است) به دقت مراقبت می‌کند. این گاو آخرین جانداری است که در فرشگرد قربانی می‌شود (هینلز، ۱۳۸۹: ۴۳). در آن زمان از تن او هوش (شراب بیمرگی) مهیا کنند (بندهش، بخش ۱۹، بند ۱۳).

بر پایه بندهش در دوران تهمورث زمانی که مردم در حال جابجایی بر پشت این گاو بودند آتشدان آنها بر اثر توفان به دریا می‌ریزد و سه آتش بزرگ اساطیر که همان آتش‌های مقدس هستند جای آن را می‌گیرند و با درخشش و روشنایی خیره کننده راه را برای گذر مردم نمایان می‌سازند (بویس،۱۱۷:۱۳۸۹ ) واژه سریشوک از همین سه آتش گرفته شده است.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Zeder, M. A., (2008), Domestication and early agriculture in the Mediterranean Basin: Origins, diffusion, and impact, Proceedings of the National Academy of Sciences.
2. پورداوود، ابراهیم (۱۳۵۶)، یشت ها، ج ۱و۲، تهران: دانشگاه تهران
3. یونگ، کارل گوستاو، (۱۳۷۸)، انسان و سمبول هایش، ترجمه محمود سلطانیه تهران: جامی
4. Darmesteter, James, (1883), Essais orientaux, Paris: A. Lévy.
5. Harper, Prudence Oliver, (1985), The Ox-Headed Mace in Pre-Islamic Iran, Papers in Honor of Professor Mary Boyce, Acta Iranica 24.
6. Boyce, M., (1968), On the Sacred fires of the Zoroastrians, BSOAS, XXXI.
7. Clauss, Manfred, (2000), The Roman Cult of Mithras: The God
8. Ulansey, David, (1991), Origins of the Mithraic Mysteries
9. هینلز، جان، (۱۳۶۸)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
10. بویس(۱۳۸۹)، زردشتیان باورها و آداب دینی آنان، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: ققنوس .
11. دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۷)، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو