نگاهی به روش‌های نماد و نشانه‌ شناسی و نیز بررسی چگونگی ارتباط آنها با کهن‌ الگوها

نقش گاو در هنر باستانی فلات ایران

۱. دوره مس سنگی:

کهن‌ترین بازنمایی‌های نقش گاو در هنر ایران را می‌توان در آثار یافت شده از هزاره چهارم پ.م در چغامیش (تصویر 1)، تل باکون (تصویر 2و3) و تپه حصار (تصویر 4) باز یافت. گاو در این آثار فربه، با شاخ‌های بلند و همبسته با زمین تصویر شده است.

3. عیلام:

یکی از شاهکارهای هنری شوش کهن تکوک سیمینی با نقش گاو نشسته است که قدمت آن به ۳۰۰۰ پ.م می‌رسد (تصویر 11). در همین دوره عیلامیان گردن آویزهای سنگی با نقش گاو داشته‌اند (تصویر 12).

 یک مهر سنگی یافت شده از شوش (هزاره ۳ پ.م) نقش گاو کوهان دار و نوشته‌ای هاراپایی دارد که از ارتباط تجاری میان شوش با دره سند حکایت می‌کند (تصویر 13).

از عیلام میانه جامی مفرغین به دست آمده که سرهای گاوان تنومندی از آن بیرون زده است (تصویر 14). در ورودی نیایشگاه‌های عیلامی تندیس‌هایی از گاو نر به نگهبانی ایستاده بودند (هینتس، ۱۳۷۶: ۶۴)، گاو نقش محافظ را در آثار هنری عیلامی نیز داراست، تندیس گاو سفالین بزرگی که در نیایشگاه دوراونتاش یافت شده برپایه کتیبه‌اش به خدای اینشوشیناک پیشکش گردیده (تصویر 15).

۴. دوره آهن:

بر روی کوزه‌های سفالین زیویه نقش گاوی که در پای گیاه زندگی زانو زده است دیده می‌شود (تصویر 16). گاو بر عاج کندهای زیویه نیز نقش شده (تصویر 17).

بر روی جام زرین حسنلو نقش گاوی وجود دارد که مردی را بر ارابه‌ای با دو چرخ به دنبال می‌کشد. از دهان او آب مانند چشمه‌ای به روی خاک روان است (تصویر 18). یک سینه‌بند مفرغین از حسنلو نقش پهلوانی را دارد که شاخ‌های دو گاو نر تنومند را با دو دست گرفته است (تصویر 19).

نقش گاو در یافته‌های مارلیک نیز بسیار دیده می‌شود. نمونه‌های بسیاری از گاوهای کوچک مفرغین در مارلیک ساخته می‌شده است. یکی از ظریف ترین آثار این تپه نقش دو گاو کوهان‌دار را در حال کشیدن گاوآهن تصویر می‌کند (تصویر 20). آبخوری‌های گاوسان سفالین مارلیک به سبب ساختار خاص و زیبایشان بسیار مشهورند (تصویر 21).نقش گاو بر روی جام‌های مارلیک نیز دیده می‌شود.

 همزمان در تپه‌های دیگر شمال مرکزی ایران چون کلورز (تصویر 22 و 23) و املش (تصویر 24 و 25) نیز تندیس‌ها و تکوک‌های گاوسان ساخته شده است.

 بر روی یک سینی مفرغی بازمانده از هنر لرستان پنج گاو به گرد گیاه زندگی می‌چرخند (تصویر 26). نقش گاوی که مردی را بر دوش دارد نقش یک شمعدان مفرغی از لرستان است (تصویر 27).

دو گاو سیمین بسیار ظریف از سده هشتم پ.م در دست است که پس از‌‌‌ حفاری قاچاق از ایران خارج شده‌اند. این آثار ممکن است بخشی از گنجینه کلماکره باشند (تصویر 28 و 29).

از چغاسبز لرستان (سده ۷ پ.م) تندیسی سفالین از گاوی نیرومند با اندام خمیده و شاخ‌های پیچان يافت شده است (تصویر 30).

۵. دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:

نقش گاو از مهم ترین نقش‌مایه‌ها در هنر و معماری هخامنشی است، دو گاو نر باشکوه، پشت به هم داده و سنگینی تاق را بر فراز سرستون‌های پارسه به دوش گرفته‌اند (تصویر 31). بزرگی گاوهای سنگی ستون‌های کاخ صد ستون شگفت‌آور است (تصویر 32).

نقش گاوهای زانو زده تنومند را می‌توان در معماری هخامنشی شوش (تصویر 33) و تکوک‌های سیمین (تصویر 34 و 35) هخامنشی نیز باز یافت. نقش دو گاو پشت به هم بر روی یک انگشتری از گنجینه جیحون (تصویر 36) و ترکیبی از سر سه گاو بر روی یک مهر (تصویر 37) از دیگر نقش مایه‌های هنر هخامنشی هستند. پیکرک‌های کوچک تزیینی با نقش گاو نیز در این دوران ساخته می‌شده‌اند (تصویر 38)

از دوره ساسانی تکوکی سیمین با نقش  سر گاو در دست است که بدنه اش به سان سر یک زن ساخته شده و تاثیر هنر هندی در ساخت آن آشکار است (تصویر 39).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. هینتس، والتر، (۱۳۷۶)، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فيروز فیروزنیا، تهران: علمی و فرهنگی

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو