نگاهی به آثار هنری برآمده از کهن الگوی نقش شاهین در ادوار مختلف باستانی فلات ایران

نقش شاهین در آثار هنری ایرانیان باستان

 ۱. دوره مس سنگی:

به نظر می‌رسد کهن‌ترین نگاره‌های نقش شاهین در هنر ایران از تل باکون مرودشت باز مانده‌اند (تصویر 1). نقش شاهین در هنر باکون تنوع شکلی بسیاری دارد، اما در بیشتر نمونه‌ها شاهین از روبرو و با بال‌های باز ترسیم شده است.

در تپه یحیی (هزاره ۴ و ۳ پ.م) نقش شاهین بال گشوده با بدنی هاشور خورده بر روی سنگ‌های صابونی خاکستری دیده می‌شود در حالی که به یک سو می‌نگرد (تصویر 2 و3).

 یک پیکره ارزشمند مفرغی از تپه حصار بانو یا ایزدبانویی را بازنمایی می‌کند که دو شاهین بر شانه‌هایش نشسته‌اند (تصویر 4).

۲. دوره مفرغ:

نقش شاهین از مهم ترین نمادها در هنر جیرفت است. تندیس سنگی باشکوهی از این پرنده را که با بال‌های نیمه گشوده و سینه فراخ بر روی تخته سنگی ایستاده و به دوردست می‌نگرد می‌توان یکی از خوش ساخت‌ترین آثار باستانی با نقش شاهین دانست (تصویر 5). در میان تخته بازی‌های جیرفتی چند نمونه را به سان شاهینی با چشمان زرد رنگ تراشیده‌اند که سرش را با غرور به سوی شانه راست خم کرده. دایره‌های روی بدن شاهین جای قرار گرفتن مهره‌های بازی است (تصویر 6 و 7). ظرفی مفرغی از این دوره که در میانش نیم تنه‌ای از یک شاهین نشسته قرار دارد احتمالا کاربرد آیینی داشته است (تصویر 8).

یکی از نقش‌های پرتکرار هنر جیرفت جدال شاهین و مار است. نقش شاهین در میانه قرار دارد و دو ماری که به او یورش آورده‌اند را با چنگال‌هایش گرفته (تصویر 9-11). این نقش را می‌توان برآمده از توجه هنرمند به شکار مار در طبیعت توسط شاهين دانست با اشاره‌ای به یک اسطوره از یاد رفته جیرفتی. داستان جدال شاهین و مار در برخی کتیبه‌های میان رودانی چون درخت هولوپو  و اتانا که احتمالا چند سده پس از ساخت این آثار نوشته شده‌اند نیز روایت شده که بازخوانی آن‌ها می‌تواند به فهم انگاره جدال مار و شاهین یاری بخشد.

یکی از تخته‌های بازی جیرفت که با پیکره‌ای به نقش شاهین دو سر ساخته شده را باید دارای اهمیتی شایان توجه دانست (تصویر 12). ریشه نقش شاهین دو سر را پژوهشگران همواره در آناتولی و هنر پادشاهی هیتی و آغاز به کارگیری این نقش را نیمه نخست هزاره دوم پ.م دانسته‌اند (157 :1989 ,Alexander یا 60 :2010 ,Collins). اما وجود این اثر می‌تواند خاستگاه نقش شاهین دو سر را به یک هزاره پیش از هیتیان و به تمدن گرانسنگ جیرفت برساند.

برای افزودن بر استحکام این نظریه می‌توان به سر تبری نقره‌ای از مجموعه باستانی باختر – مروا (اواخر هزاره 3 پ.م) اشاره کرد که شاهین دو سر را ایستاده و در جدال با یک گراز و یک شیردال نشان می‌دهد (تصویر 13). این اثر نیز سند دیگری برای نپذیرفتن آفرینش بن مایه نقش شاهین دو سر توسط هیتیان است. پرچم مفرغی مهم‌ترین اثری است که در شهداد با نقش شاهین آراسته شده، اما این پرنده را بر روی سفالینه‌های شهداد نیز می‌توان دید (تصویر 14). شاهین بال گشوده بر روی کوزه‌های سفالی از تپه گیان (تصویر 15) و سفالینه‌ای از باختر ایران (تصویر 16) نیز نقش شده است.

 شاهین روی یک مهر مفرغی از حدود ۲۰۰۰ پ.م که در شمال خاوری ایران کشف شده دیده می‌شود (تصویر 17). یک مهر دیگر ایزدبانویی را تصویر می‌کند که همچون تندیس تپه حصار دو شاهین بر شانه و نیز دو شیر در دو سویش دارد (تصویر 18).

 ۳. عیلام:

نقش شاهین بال گشوده بر سفالینه‌های لایه I و II شوش بارها تصویر شده (تصویر 21-19). به نظر می‌رسد در هنر عیلامی شاهین بیش از آن که شکارگر باشد نگاهبان و محافظت کننده است. در میان آویزها و زیورهای شوش نیز نقش شاهین بارها تکرار شده است (تصویر 22).

 بر اثری از جنس قیر، شیر و بزکوهی برای جدال رویارو شده‌اند، در حالی که در پایین این نگاره شاهین از جوجه‌هایش مراقبت می‌کند (تصویر 23). روی کلاهخودی از عیلام میانه ایزدی در میان دو خدای بانو ایستاده و شاهین بر فراز سر آنها بال گشوده است (تصویر 24). حضور نقش شاهین می‌تواند نشانه نگاهبانی نیروهای آسمانی از جنگاوری باشد که این کلاهخود را بر سر می‌نهاده است.

۴. دوره آهن:

بر روی یک ظرف لوله‌دار بازمانده از مارلیک نقش شاهین دو سر در میان دو گوپت ایستاده است (تصویر 25). نقش شاهین را می‌شود بر جام‌های زرین مارلیک نیز دید (تصویر26). نقش یکی از این جام‌ها شاهینی است که یک ماهی را با چنگال‌هایش گرفته و بال‌هایش را بر فراز دو قوچ گسترده است (تصویر27). یک گوشواره زرین از مارلیک نیز با سر شاهین آذین شده (تصویر28).

 یکی از نقش مایه‌های جام زرین حسنلو انسانی است که بر پشت یک شاهین در حال پرواز نشسته است (تصویر29). پرواز به همراه شاهین داستانی رایج در اساطیر جهان باستان است. از حسنلو زیورهایی به شکل شاهین نیز به دست آمده که قلاب کمر یا جامه بوده‌اند (تصویر30). قطعه‌ای زرین به سان سر یک شاهین یا شیردال در زیویه یافت شده که شاید بخشی از یک تکوک بوده (تصویر 31). استفاده از نقش شاهین به عنوان آویز در هنر لرستان نیز رایج بوده (تصویر32).

 بر روی پلاک زرینی که از سده ۸ پ.م باختر ایران به جا مانده است، گرداگرد شاهینی بسیار بزرگ را گوپت‌ها و شیردال‌ها گرفته‌اند (تصویر33). نقش شاهین بال گشوده را بر روی سفال‌های نخودی رنگ دوره آهن سیلک هم می‌توان دید (تصویر34).

 ۵. دوران هخامنشی،پارتی و ساسانی:

نقش شاهینی که با بال‌های باز بر روی لوحی از جنس خمیر لاجورد ترسیم شده (تصویر35) را برخی همان نشان ارتش هخامنشی می‌دانند که نویسندگانی چون هرودوت و کتزیاس از آن سخن گفته‌اند (ن. ک: 12 :1992 ,Sekunda). گرده‌ای که بر روی سر این شاهین رسم شده شاید نشانی از ارتباط او با خورشید باشد، چرا که مصریان نیز این گرده خورشید را بر سر شاهینی که نماد رع بود قرار می‌دادند. اگر این گونه باشد آنچه این شاهین در چنگال‌هایش دارد را باید حلقه شن مصری (نماد پشتیبانی ابدی خدایان) دانست.

یک سردیس هخامنشی از خمیر شیشه نقش شاهینی را با چشم و منقار زرد رنگ نشان می‌دهد (تصویر36). یک شاهین شکوهمند نقش بشقاب زرین هخامنشی است که در همدان یافت شده (تصویر37). چند آویز طلایی به سان شاهین از دوره هخامشی به دست آمده که یکی از آنها ماری را شکار کرده است (تصویر38-39). از کاخ داریوش در شوش نیز گردن آویزهای سیمین و زرینی به سان شاهین کشف گردیده (تصویر40-41).

بر یک قبه آذینی از گنجینه پازیریک، سر دو شاهین استادانه در هم تنیده شده (تصویر42). در آثار چوبی (تصویر43) و فلزی (تصویر44) این مجموعه نقش شاهین از روبرو با پرهای کوچک روی بدن و پرهای بلند روی دم و بال‌ها بازنمایی شده است.

نقش یک قلاب کمر زرین گوهرنشان پارتی عقابی است که قوچی را شکار کرده (تصویر45). یک آویز زرین پارتی نقش شاهین باشکوهی را تصویر می‌کند که یک بزکوهی را در چنگال‌هایش گرفته (تصویر46). در اثری دیگر از این دوران شاهین آهویی را شکار کرده که اندامی بزرگتر از خود او دارد (تصویر47). یک زیور زرین دیگر از دوره پارتی مردی را تصویر می‌کند که بر پشت شاهین نشسته (تصویر48)، با توجه به اسلوب یونانی گونه این اثر شاید بتوان آن را نشانگر داستان زیوس و گانیمده دانست.

نقش شاهین نماد شهر هاترا در دوره پارتی بوده است. یک تندیس بزرگ سنگی از شاهینی در حال پرواز (تصویر49) بر دیوار شهر قرار داشته است (صفر، ۱۹۷۴: ۱۴۳). از هاترا یک شاهین سنگی با سر شکسته به دست آمده بود، که دو مرد زیر پایش با افراشتن دست راست او را تقدیس می‌کردند (تصویر50). بزرگی این پرنده و رفتار پراحترام نیایشگران نشانگر اهمیت نقش شاهین در اندیشه مردمان هاترا است. در یک تندیس سنگی دیگر شاهینی درشت پیکر در کنار شاه هاترا ایستاده است، در حالی که به سر و اندام پرنده زیورهای گوناگون آویخته شده (تصویر51).

شاهان پارتی علاقه بسیاری داشته‌اند به نقش کردن شاهین بر پشت یا روی سکه‌هایشان که می‌تواند تلاش برای بازنمایی فرهمندی شاهانه باشد. در برخی از این نمونه‌ها شاهين بر شانه پادشاه نشسته و در برخی دیگر بال‌هایش را فراز سر او گسترده است (تصویر52-57).

بن‌مایه نقش شاهین شکارگر بر روی بسیاری از ظرف‌های زرین و سیمین دوره ساسانی نقش گردیده است (تصویر58-60). در یک اثر ویژه از این دوره شاهینی بسیار بزرگ گرداگرد بانویی بال گسترده است. به نظر می‌رسد دست‌ها، پاها و شانه بانو با بندهایی به شاهین بسته شده تا بتواند همراه او پرواز کند (تصویر 61).

بال‌های وارغن (نماد فره ایزدی) که در مقاله «اهمیت شاهین در باورها و اساطیر ایران باستان» به بازنمایی پرتکرارش بر تاج و سکه‌های شاهان ساسانی اشاره شد، در گچبری‌های تیسفون نیز دیده می‌شود. یکی از این نقش مایه‌ها الهام بخش طراحی نشان دانشگاه تهران توسط شادروان محسن مقدم بوده است (تصویر62). یک زیور ساسانی یافت شده در املش به سان انسانی نشسته بر پشت شاهین ساخته شده است (تصویر63). نقش شاهین را ساسانیان بر مهرهای خویش نیز نقش زده‌اند (تصویر64)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Alexander, Robert, L., (1989), A Great Queen on the Sphinx Piers at Alaca Hüyük, Anatolian Studies, 39.
2. Collins, Billie Jean, (2010), Animal Mastery in Hittite Art and Texts, In: The Master of Animals in Old World Iconography, Ed. Derek B. Counts and Bettina Arnold, Main Series, Number 24, Budapest:
3. Sekunda, Nick, (1992), The Persian Army, 560-330 BC, Oxford: Osprey Publishing
4. صفر، فواد، علی محمد مصطفى، (۱۹۷۴)، الحضر، مدينة الشمس، بغداد: وزارت الاعلام، مدیریت الآثار العامة.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

بررسی جلوه‌هایی از کهن الگوی نماد شاهین در اساطیر و آثار تمدن‌های بین‌النهرین، مصر، آناتولی، هند و یونان

نماد شاهین در اندیشه و هنر تمدن‌های باستانی

 1. میانرودان:

نماد شاهین شکارگر نیز بر روی آثار تمدن اوروک نقش شده است (تصویر1). چند کتیبه کهن به زبان بابلی (از شوش و تل حرمل) و آشوری (از آشور و نینوا) درباره اتاناشاه سومری شهر کیش سخن می‌گویند که شاهینی را از مرگ بر اثر گرسنگی نجات می‌دهد. شاهین برای قدردانی او را بر پشت خود می‌نشاند و در جستجوی گیاه زندگی به آسمان می‌برد (189 :2000 ,Dalley). این داستان در یک مهر اکدی از ۲۲۵۰ پ.م تصویر شده است (تصویر2).

نقش یک عاج کند نوآشوری بزی است که نماد شاهین از یک سو و شیر از سوی دیگر بر او یورش آورده‌اند (تصویر3). نماد شاهین بر روی این عاج کندها گاهی به سان هوروس مصری تصویر شده (تصویر4).

عنقا (در عربی به معنای زن گردن دراز) پرنده‌ای است افسانه‌ای در اساطیر عرب که ریشه یونانی و ویژگی‌های همسان باققنوس دارد. در رسالات اخوان الصفا عنقا چنین وصف شده که بزرگترین پرنده‌ها است. سری سترگ و منقاری چون کلنگ آهنی دارد. بال‌های عظیمش را چون بادبانی می‌گشاید و گاوها را همچون موش از زمین بر می‌دارد (234 :1995 ,Ikhwan).

درعجایب المخلوقات آمده هنگامی که زمان تخم گذاشتن عنقای ماده می‌رسد، او بسیار بیمار می‌شود و عنقای نر بر او آب دریا می‌پاشد تا بهبود یابد. تخم عنقا پس از ۱۲۵ سال ترک بر می‌دارد و عنقایی بالغ از آن بیرون می‌آید.(قزوینی، ۱۹۸۱: ۴۵۶). پس از زادن عنقای جدید یکی از والدین خود را در آتش می‌سوزاند تا همواره یک جفت عنقا در جهان باشد.

با آن که تفاوت‌ها میان عنقا و سیمرغ آشکار است، نام این پرنده در ادبیات پارسی بارها به اشتباه به جای سیمرغ استفاده شده است.

رُخ نیز نام شاهینی غول پیکر در روایت‌های عربی همچون داستان سندباد در هزار و یک شب است که می‌تواند یک فیل را در چنگال‌هایش حمل کند. ابن بطوطه او را به کوهی که بر فراز دریای چین پرواز می‌کند تشبیه کرده.(Yule, 1913: 146)

 ۲. مصر:

هوروس خدای بزرگ مصریان با نماد شاهین یا مردی با سر شاهین تصویر می‌شده است (تصویر5). معنای هر دو نام او (هوروس و نِخِنی) شاهین است. او فرمانروای آسمان و خدای نیرومند جنگ و شکار است (164 :2002 ,Meltzer). از کهن‌ترین بازنمایی‌های هوروس نقش لوح نارمر است که در آن به سان شاهین به دشمنان نارمر هجوم آورده (تصویر6). هوروس در بیشتر آثار حلقه‌ای به چنگال گرفته که در زبان مصری شن (به معنای حلقه و احاطه) نامیده می‌شود (تصویر7). معنای این نماد حمایت ابدی خدایان از شخصی است که نام یا تصویرش در میان یا زیر حلقه شن (تصویر8-9) قرار گرفته است (106 :2007 ,Kemp).

هوروس نماد پادشاهی بر سراسر سرزمین مصر است بنابراین در بسیاری از آثار با تاج مصر متحد تصویر شده (تصویر10-11). پادشاهان مصر برای به دست آوردن پشتیبانی هوروس، نماد شاهین را به شکل آویز، گردنبند یا پلاک سینه (تصویر12-15) به همراه داشته، یا آن را روی مهرشان بر بالای نام خود تصویر می‌کرده‌اند (تصویر16).

رَع خدای بزرگ خورشید مصریان (تصویر17) نیز گاه با نماد شاهینی تصویر می‌شد که گرده خورشید را بر سر دارد (179 :2005 ,Hart). اهمیت این پرنده برای مصریان چنان بوده که گاه شاهین‌های درگذشته را مومیایی کرده (تصویر18) و در تابوت نهاده‌اند (تصویر19). این جانوران مومیایی شده را که در مقابر مصری کشف می‌شوند همراهان و محافظان فرعون در جهان دیگر می‌پنداشته‌اند.

۳. آناتولی و لوانت:

نماد شاهین دو سر از مهم‌ترین نمادهای هیتیان بوده است. مهری از بغازکوی بازمانده از ۱۸۰۰ پ.م (تصویر20) نشان می‌دهد که هیتی‌ها از آغاز تمدنشان این نقش را به کار می‌برده‌اند. اما همان گونه که در بالا گفته شد با توجه به یافته‌های کهن‌تر از جیرفت و باختر-مرو می‌دانیم که استفاده از این نقش پیش از دوره هیتی هم رایج بوده است.

نماد شاهین دو سر در کناره ورودی سنگی دروازه شیران بغازکوی (۱۴۵۰ پ.م) نیز تصویر شده، در حالی که دو خرگوش را به چنگ گرفته (تصویر 21).

در سنگ نگاره یازیلی کایا (۱۳۰۰ پ.م) دو شاهزاده بر پشت شاهینی دو سر ایستاده‌اند (تصویر22). از همین دوره مهری در دست است که این مرغ افسانه‌ای را بر فراز سایر جانوران نشان می‌دهد (تصویر23). یک سنجاق سر اورارتویی با سر سه شاهین پیوسته به هم آذین شده است (تصویر24). اهمیت نماد شاهین به عنوان نمادی شاهانه در این منطقه همواره حفظ می‌شود و بعدها به امپراتوری رم نیز انتقال می‌یابد. نقش این پرنده نیرومند را می‌توان بر پشت سکه‌ای از دولت شهر پونتوس (تصویر25) در آناتولی (سده ۴ پ.م) و تندیسی بازمانده از پترا (تصویر26) در اردن (سده نخست م.) باز یافت.

۴. هند:

عقاب دو سر در هند گاندا بروندا نامیده می‌شود (تصویر27). هندوان او را یکی از تجلیات ویشنو خدای بزرگ نگهدارنده جهان می‌دانند. این عقاب که نماد پادشاهی میسور نیز بوده است، گاه در حالی که دو شیر را با منقارهایش و دو فیل را با چنگال‌هایش شکار کرده تصویر می‌شود (تصویر28).

۵. یونان:

شاهین زرینی که در کرت یافت شده چنان شباهتی به آویزهای زرین هوروس دارد که می‌توان آن را ساخته شده در مصر دانست (تصویر29).

نماد شاهین بر روی سفال‌ها (تصویر30) و زیورهای زرینی (تصویر31) از آتن سده ۷پ.م نقش شده. از پلا (سده ۴ پ.م) نیز تندیسی یافت شده است از شاهینی با بال‌های گشوده (تصویر32).

 شاهین پرنده محبوب زیوس است، درباره این پرنده که به یونانی آتيوس ديوس نامیده می‌شود، روایتی افسانه‌ای به جا مانده است. زیوس پادشاه آتیکا به نام پریفاس را به شاهین بدل می‌کند تا فرمانروای همه پرندگان باشد (118 :1992 ,Liberalis). بر یک سفال آتیک، آتيوس ديوس روی عصای زیوس نشسته است (تصویر33). تندیسی مرمرین از او در دوره رمی به نیایشگاه زیوس در دیون پیشکش شده (تصویر34)

زیوس خود نیز هنگامی که قصد ربودن گانیمده را دارد به پیکر یک شاهین سترگ در می‌آید و او را بر پشت می‌نشاند (تصویر35-36).

به جرم آن که پرومته آتش را به انسان‌ها هدیه کرده، زیوس او را به سختی کیفر می‌دهد. او را در کوه‌های قفقاز به زنجیر می‌کشند، عقابی هر روز جگر او را می‌خورد و هر شب جگر بازسازی می‌شود. تا آن که هرکول پس از کشتن عقاب، پرومته را نجات می‌دهد (تصویر37).

ققنوس (تصویر38) پرنده‌ای افسانه‌ای است هم اندازه شاهین، که جفتی ندارد و پس از به سر آمدن عمر درازش بر آتش می‌نشیند و فرزندش از خاکستر او زاده می‌شود (10 :1972 ,Van der Broek).

ریشه اسطوره یونانی ققنوس احتمالا به پرنده افسانه‌ای مصریان بتو باز می‌گردد که پرنده‌ای خورشیدی و همبسته با آفرینش و باززایی و مرتبط با خدایانی چون رع، آتوم و اوزیریس بوده و در نیایشگاه هلیوپولیس ستایش می‌شده (14 :1972 ,Van der Broek).

۶ . نوشتارهای سامی:

برپایه کتاب مقدس آنها که امیدشان را به خداوند حفظ کنند همچون عقاب بر بلندای جهان پرواز خواهند کرد (اشعيا، ۴۰: ۳۱). زندگیت را از نیکی‌ها سرشار کن تا چون عقاب نیروی جوانی دوباره یابی (مزامیر،۵:۱۰۳)

سنت جان (یوحنا) انجیل نگار در هنر مسیحی با نماد شاهین (عقاب) تصویر می‌شود.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Dalley, Stephanie, ed., (2000), Myths from Mesopotamia, Creation, The Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford: Oxford University Press.
2. Ikhwän as-ssafa, (1995), Les Epitres des frères de la pureté, texte intégral de cinq volumes avec une préface critique par Dr. Aref Tamir, Paris: Edition Ouidat
3. قزوینی، زکریا محمد، (۱۹۸۱)، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت: منشورات دار آفاق الجديده
4. Yule, Henry, (1913), Cathay and the way thither: being a collection of medieval notices of China, London: Hakluyr Society.
5. Meltzer, Edmund, S., (2002), Horus, In D. B. Redford Ed., The ancient gods speak: A guide to Egyptian religion, New York: Oxford University Press.
6. Kemp, Barry, (2007), Ancient Egypt, Anatomy of a Civilisation, Oxford: Routledge.
7. Hart, George (2005), The Routledge dictionary of Egyptian gods and goddesses, London: Routledge.
8. Liberalis, Antoninus, (1992), The Metamorphoses of Antoninus Liberalis: A Translation with Commentary, Edited and translated by Francis Celoria, Hove: Psychology Press.
9. Van der Broek, R., (1972), The Myth of the Phoenix: According to Classical and Early Christian Traditions, trans, L., Seeger, Leiden: Brill.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به پرندگانی همچون کَرشِفت، سیمرغ، چَمروش، پَرودَرش و هما در اسطوره‌ های ایران باستان

2.سیمرغ:

 سیمرغ (به اوستایی: مَرغوسَئِنَ، به پهلوی: سِن مورو) پرنده‌ای اساطیری است که در اوستا ستوده شده: «بشود که پیروزی و فر بهرام این خانه و گله گاوان را فرا گیرد، همان سان که سیمرغ و ابر بارور کوه‌ها را فرا می‌گیرند» (بهرام یشت، کرده ۱۵، بند ۴۱).

در بندهش بزرگ‌ترینِ پرنده‌ها خوانده شده، و نخستین مرغی که مزدا آفرید. او فرزندش را به پستان شیر می‌دهد. آشیانش بر فراز درخت بس تخمه در میانه دریای فراخكرت است (بندهش، بخش ۹، بندهای ۹۵، ۹۷، ۱۱۵ و ۱۲۱). هرگاه برخیزد هزار شاخه بر آن درخت بروید، و چون بنشیند هزار شاخه از آن بشکند (مینوی خرد، پرسش ۶۱، بند ۳۹). سیمرغ نیز یکی از هفت موجودی است که به عنوان نماد امشاسپند بهمن (اندیشه نیک) به همپرسگی اهورامزدا می‌روند (گزیده‌های زادسپرم، بخش ۲۳).

اسب زریر به سبب نیرو و شتابش سیمرغک خوانده می‌شود (یادگار زریران، بند ۸۴).

در برخی روایات بعدی چون داراب هرمزدیار (اون والا، ۱۹۲۲) و سد در بندهش (مودی، ۱۹۰۹) سیمرغ دشمنی دارد به نام کَـمَک، پرنده ای که با گشودن بال‌هایش زمین را تاریک و بی‌باران می‌سازد. جدال سیمرغ با کَـمَک یادآور جنگ ایندرا و بهرام با دیوان خشکسالی است.

اگر سَئِنَ در واژه سیمرغ هم ریشه با آسِن (آهن) باشد، نام او را می‌توان به پرنده‌ای آهنین برگرداند. اما اگر هم ریشه با سيِنَ سانسکریت (به معنی عقاب) باشد، این پرنده را نیز باید گونه‌ای شاهین دانست.

در نوشتارهای حماسی دوره اسلامی چون شاهنامه، گرشاسپ نامه و فرامرز نامه ویژگی‌های برخی پرنده‌های اساطیری دیگر (به ویژه وارغن ایرانی، فنگ هوانگ چینی، ققنوس مصری – یونانی و عنقای عربی) به سیمرغ افزوده می‌شود و آشیانه او به فراز کوه البرز انتقال می‌یابد. سپس با کتاب‌هایی چون رساله الطیر پورسینا (و برگردان آن توسط شیخ اشراق) و منطق الطیر عطار، بزرگی نام این پرنده افزون‌تر شده و دارای کرامات معنوی می‌گردد.

در دوره معاصر پژوهشگران برخی جانداران ترکیبی افسانه‌ای نقش شده بر روی آثار هنری همچون گوپت و شیردال (به ویژه شیردال‌های هنر ساسانی) را نیز سیمرغ خوانده‌اند، و سپس به این تناقض بر خورده‌اند که این تصاویر با توصیف سیمرغ در نوشتارها متفاوت است (ن. ک: طاهری،۱۷:۱۳۸۸؛ یا 286 :1977 ,Mode). اما باید دانست که در هیچ یک از نوشتارهای کهن ایرانی سیمرغ به عنوان جانداری ترکیبی توصیف نشده. نگاره‌هایی از منافع الحيوان دوره ایلخانی (تصویر 1) و شاهنامه تهماسبی دوره صفوی (تصویر 2) نشان می‌دهد که نوشتارهای دوره اسلامی نیز سیمرغ را هرگز به عنوان پرنده ‌ای از برهم نهادن انسان یا جانوران گوناگون چون شیر یا گاو معرفی ننموده‌اند.

۴. پَـرودَرش:

به معنای پیش بین؛ این نام لقب خروس نماینده ایزد سروش بر زمین است، که فروغ روز را پیش از دیگران می‌بیند و با آوای خود مژده دمیدن بامداد را می‌دهد تا مردمان به نیایش و کار برخیزند. نام خروس به سبب بانگی که بر می‌آورد با خروش هم ریشه است. (دوستخواه، ۱۳۷۱: ۹۵۶).

او هنگام بامداد پگاه بانگ بر می‌دارد: «ای مردمان، به پا خیزید و بهترین اشه را بستایید که دیوان را فرو افگند. اینک بوشاسپ درازدست بر فراز سر شما آید و همه آفریدگان را دگرباره به خواب فرو برد» (وندیداد، فرگرد ۱۸، بند ۱۶). کسی که به مهربانی و پرهیزگاری یک جفت پرودرش به مردی نیکوکار هدیه دهد، چنان است که خانه‌ای با صد ستون داده باشد (وندیداد، فرگرد ۱۸، بند ۲۸).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. تفضلی، احمد، (۱۳۹۱)، مینوی خرد، تهران: توس
2. اون والا، مانگ رستم، (۱۹۲۲)، روایت داراب هرمزدیار، بمبئی.
3. طاهری، علیرضا، (۱۳۸۸)، تاثیر تصویر سیمرغ هنر ساسانی بر روی هنر اسلامی، بیزانس و مسیحی، مجله هنرهای زیبا، شماره ۳۸.
4. Mode, Heinz, (1977), Demons et Animaux Fantastiques, Paris: Librarie G. Kogan.
5. دوستخواه، جلیل، (۱۳۷۱)، اوستا: کهن ترین سرودها و متن های ایرانی، تهران: مروارید.
6. Green, Nile, (2006), Ostrich Eggs and Peacock Feathers: Sacred Objects as Cultural Exchange between Christianity and Islam, Al Masaq: Islam and the Medieval Mediterranean, 18. 1.
7. Schimmel, Annemarie, Corinne Attwood, Burzine Waghmar, (2004), The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, London: Reaktion.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به سه اسطوره پرنده شاهی، وارغن و فره ایزدی که روایتگر اهمیت شاهین در بین مردمان ایران باستان است.

‌

کی‌کاووس پادشاه کیانی، بنا بر بندهش (بخش ۱۸، بند ۲۱۲) به آسمان پرواز می‌کند. در شاهنامه کیکاووس به‌یاری چهار عقابی که بر تخت می‌بندد موفق به پرواز می‌شود (تصویر ۲).

«از آن پس عقاب دلاور چهار

 بیاورد و بر تخت بست استوار»

این داستان همسانی‌هایی با اسطوره باستانی اتانا دارد که در آن اتنا، پادشاه شهر سومری کیش در آغوش یک عقاب به آسمان(بهشت) پرواز می‌کند. (تصویر 3)

بسیاری از پژوهشگران شاهین را نماد نشسته بر بیرق‌های نیروی نظامی هخامنشی می‌دانند (ن. ک: پورداوود، ۱۳۸۶: ۲۹۶؛ و ملک زاده بیانی، ۱۳۴۵: ۲۰). گزنفون در آنابازیس از شاهینی زرین با بال‌های گشوده برفراز یک نیزه یاد کرده که در دوره هخامنشی پیشاپیش لشگریان حمل می‌شده (1839:1.10.12 ,Xenophon)

به گفته او در کوروپدیا این پرچم هنگامی که سپاه در جایی فرود می‌آمد بر فراز خیمه شاه افراشته می‌شد ( 8.3.12:1914 ,Xenophon). به گزارش هرودوت ایرانیان باستان گرداگرد این درفش در آتش دان‌ها آتش مقدس می‌آفرخته‌اند (‌7.40 :1987 ,Herodotus).

رسم پادشاهان روم باستان بر آن بود که هنگام حرکت، شاهین ها بر فراز سر آنان پرواز می‌کردند و هرجا که شاه فرود می‌آمد آنها نیز فرود می‌آمدند و نزد سلاطین عرب از علایم بزرگی این بود که هنگام حرکت موکب، شاهین ها را بر فراز خود به پرواز در آورند (قلقشندی، ۱۹۱۰: ۵۸).

۳. نماد فره:

 فره ایزدی (خُوَرَ، خُوَرنَ) شکوه و فروغی برآمده از پشتیبانی خداوند است که به شاه دادگر و نیکوکار داده می‌شود، اما اگر دل به غرور و گناه بسپرد فره ایزدی به سان وارغن از او می‌گریزد.

«چنان شاه پالوده گشت از بدی

                              که تابید از او فره ایزدی»          «فردوسی»

بگردد همی از ره بخردی

                               ازو دور شد فره ایزدی»          «فردوسی»

فره ایزدی به پیکر وارغن از جمشید می‌گریزد، زیرا او دهان به دروغ آلوده است. این فر را نخست مهر، دوم فریدون و سوم گرشاسپ برگرفتند و به شهریاری رسیدند. اژیدهاک و افراسیاب در گرفتن آن ناتوانند و این فره ایزدی همیشه از آن تیره‌های ایرانی باقی می‌ماند (زامیاد یشت، بندهای ۳۴ – ۶۴).

بر تاج برخی شاهان ساسانی چون خسرو پرویز (تصویر 4)، اردشیر سوم (تصویر 5) و پوراندخت (تصویر 6) بالهای وارغن دیده می‌شود که نشانی از فرهمندی شاه و حمایت بهرام خدای جنگاوران از اوست.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. پورداوود، ابراهیم (۱۳۸۶)، فرهنگ ایران باستان، تهران: اساطیر.
2. ملک زاده بیانی، ملکه، (۱۳۴۵)، شاهین نشانه فر ایزدی، مجله بررسی های تاریخی، سال هفتم، شماره 1
3. Xenophon, (1839), Anabasis, transl. by Edward Spelman, New York: Harper & Brothers
4. Xenophon (1914), Cyropaedia: The Education of Cyrus, Miller, Walter, ed., London: William Heinemann Ltd.
5. Herodotus, (1987), The History, transl. by University of Chicago Press.
6. قلقشندی، شهاب الدين أحمد، (۱۹۱۰) صبح الاعشى في صناعة الإنشا، قاهره امیریه
7. کریستن سن، آرتور، (۱۳۶۷)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: امیرکبیر
8. Gnoli, Gherardo, (1989), Bahram in old and middle Iranian texts, Encyclopaedia Iranica 3, New York: Routledge & Kegan Paul.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو