نگاهی به نقش ماهی در آثار تمدن‌های بین‌النهرین، مصر، هند، یونان و آناتولی و بررسی این کهن الگو در اساطیر مردم خاور باستان

نقش ماهی در اندیشه و هنر تمدن‌های باستانی

1. میان رودان:

در اساطیر سومری هفت خردمندی که توسط خدای انکی (در بابل و اکد: اِآ) آفریده شدند تا فرهنگ و تمدن را به مردمان بیاموزند آپکالو نام دارند. آنها که اغلب با نقش ماهی – مرد یا انسانی که لباس ماهی گون به تن کرده تصویر می‌شدند، راه و روش شهرسازی، کشاورزی، نوشتن، قانون، صنایع دستی و هنرها را به مردمان ابتدایی آموختند. آپکالوها پس از متمدن ساختن انسان به عنوان مشاوران شاه در اندیشه میانرودانی باقی می‌مانند (5964 :2005 ,Jones). نخستین و مهم‌ترین این هفت تن آداپا (اوانس) نام دارد.

اِنکی (اِآ) خدای آب‌های تازه است که گاه او را به سان مردی تصویر می‌کنند که از شانه‌هایش آبهای سرشار از ماهی جاری می‌شود. این نقش بر یک مهر اکدی از ۲۳۰۰ پ.م نقش شده (تصویر 1). دختر او نانشه ایزدبانوی نگهبان ماهیان به شمار می‌رود.

 نقش‌ ماهی‌های چرخان در کف برخی از کاسه‌های سفالی بازمانده از سامرا (۴۰۰۰ پ.م) نیز دیده می‌شوند. در یکی از این نمونه‌ها نقش ماهیانی دیده می‌شوند که به دور یک مهرانه می‌چرخند (تصویر 2).

 از اوروک قدیم (۳۳۰۰-۳۰۰۰ پ.م) شماری گردن آویز با نقش ماهی یافت شده است (تصویر 3 و 4).

در میان آثار گورستان اور نیز آویزهای زرین و لاجوردی به سان ماهی دیده می‌شود (تصویر 5 و 6)، یکی از شخصیت‌های تصویرشده بر روی اثر مشهور به پرچم اور مردی است که چهار ماهی شکار شده را به دست گرفته و گویا برای بزرگان اور پیشکش آورده است (تصویر 7).

نمونه‌های پرشماری از نقش آپکالو بر آثار نوآشوری و نوبابلی نقش شده که نه موجوداتی اساطیری، بلکه انسان‌هایی پوشیده در لباس ماهی و احتمالا نیایشگران معابد و برگزارکنندگان مراسم مذهبی و آیین‌های شفابخشی هستند. از تصویر دو آپکالو بر بالای سر بیمار که روی یک طلسم محافظت قلم زنی شده (تصویر 8) می‌توان فهمید که این آثار جنبه جادویی داشته و برای دور کردن نیروهای شر استفاده می‌شده‌اند. کاربرد این طلسم مفرغی محافظت از بانوان باردار و فرزندشان در برابر دیو لاماشتو بوده است.

یک آپکالوی بزرگ در کنار ورودی نیایشگاه نینورتا در نمرود بر سنگ تراشیده شده است (تصویر 9). از نیایشگاه ایشتار در نینوا نیز یک حوضچه سنگی به جا مانده که در گرداگردش انکی در میان آپکالوها تصویر شده (تصویر 10). انکی خدای نگهبان آب‌ها است و همبستگیش با یک حوضچه نگهداری آب آشکار است. آپکالوها به سبب ویژگی حفاظت‌گرشان در میان رودان به شمار بسیار به گونه نقش برجسته و پیکرک ساخته می‌شده‌اند (تصویر 11-14). بر روی برخی از مهرهای نوآشوری یا نوبابلی نیز آپکالوها زیر نماد خورشیدی حلقه بالدار با ظرفی در دست به نیایش درخت زندگی ایستاده‌اند (تصویر 15-16)

2. مصر:

ایزدبانوی مردمان شهر مندس در دلتای نیل حات‌مِحیت نام داشت که با نقش ماهی یا بانویی با تاج ماهی بر سر تصویر می‌شد (تصویر 17-18).

هنگامی که بدن قطعه قطعه اوزیریس توسط ست به رود نیل انداخته شد، همسرش ایزیس سیزده بخش از اندام وی را از رود بیرون آورد اما بخش چهاردهم (آلت اوزیریس) توسط یک ماهی خورده شده بود. مصریان پیکره‌هایی به نقش ماهی با تاج ویژه ایزیس ساخته‌اند که ممکن است اشاره به جستجوی ایزیس در رود نیل داشته باشد (تصویر 19).

در اساطیر مردمان شهر آبیدوس، ماهی مقدس آبتو نامیده می‌شد. این ماهی زورق رع را هنگام حمل شبانگاهی خورشید در دنیای زیر زمین همراهی می‌کرد.

مصریان باستان ماهی تیلاپیا را از رود نیل شکار می‌کردند. از آنجایی که این ماهی برایشان نماد زایش و ازدياد نسل بود، گردنبندهایی ساخته و استفاده می‌کردند با نقش ماهی تیلاپیا برای افزایش نیروی باروری (188 ;1993 ,Robins). از دوره‌های گوناگون هنر مصری نمونه‌های بسیاری از این آویزهای به شکل و نقش ماهی از جنس عاج، یاقوت، طلا و… باقی مانده است (تصویر 20-27). یک گردنبند بازمانده از تبس با نقش دو ماهی و یک گل نیلوفر در میان ده صدف زینت شده (تصویر 28).

نقش دو ماهی بر روی یک لوحه آرایش چوبی از ممفیس دو سوی نیلوفر مصری شناورند (تصویر 29). نقش ماهیان چرخان در کف یا گرداگرد ظرفهای مصریان هم دیده می‌شوند (تصویر 30)، معمولا این نقش ماهیان در کنار نیلوفر مصری که گیاه مقدس رود نیل است تصویر شده‌اند (تصویر 31-33). یک لوح آرایشی بازمانده از نقده از سنگ سبز به سان ماهی ساخته شده است (تصویر 34)، درپوش سفالی یک کوزه از دوره بطلیموسی با نقش دو ماهی در زیر و دو ماهی در رو یادآور نشان فلکی دوماهی است (تصویر 35).

در میان نقاشی‌های دیواری گور نیامون (۱۳۵۰ پ.م) نقش ماهی بارها تصویر شده. یکی از این نقاشی‌ها استخری را نشان می‌دهد که در آن ماهی‌ها کنار نیلوفرهای مصری شناورند (تصویر 36). نمونه‌ای دیگر نشانگر چند ماهی است که در رود نیل زیر زورق نبامون شنا می‌کنند (تصویر 37).

از مقبره‌ای در آخیم ماهیان مومیایی شده‌ای کشف گردیده که در یک محفظه چوبی دفن گردیده‌اند. روی این ماهی‌ها را پیش از مومیایی نمودن با رنگ قرمز تزیین کرده‌اند (تصویر 38-39).

از دیگر نمونه های استفاده از نقش ماهی در آثار زیبای مصریان می‌توان به یک بطری از شیشه چند رنگ اشاره کرد که از العمارنه (سده ۱۴ پ.م) به دست آمده (تصویر 40).

از سقارة (سده ۱۴ پ.م) نیز یک تندیس سفالی ماهی به دست آمده که بدنش با ظرافت رنگ آمیزی شده (تصویر 41). یک عطردان سنگی سبز رنگ به سان ماهی که از رودس کشف گردیده (تصویر 42) احتمالا در سده ۷ پ.م در مصر ساخته و توسط بازرگانان به یونان برده شده است.

3. آناتولی، سوریه و لوانت:

 داگون خدای کهن اقوام آموری ساکن فلسطین بوده است که به سان ماهی یا ماهی – مرد تصویر می‌شد .(Fontenrose, 1957: 277)

از تل السعيديه اردن (سده ۱۳ پ.م) تندیس عاجی یک ماهی یافت شده که درون کاسه‌ای در گور یک مرد نهاده شده بود (تصویر 43). یک سنگ نگاره از تل حلف سوریه نقش ماهیانی را تصویر کرده که زیر یک زورق شناورند (تصویر 44).

 یک سنگ وزنه بازمانده از کیزیکوس (سدههای ۷ و ۶ پ.م) با نقش ماهی آراسته شده (تصویر 45). مردمان این شهر در شمال باختری ترکیه امروزی بر روی سکه‌هایشان نیز نقش ماهیان گوناگون را ضرب می‌نموده‌اند (تصویر 46-49).

برگزیدن نقش ماهی از سوی این مردمان دریانورد با توجه به همجواری آنها با دریای مرمره شگفت آور نیست.

4. هند:

 اولین آواتار از ده کالبدی که خدای ویشنو در آن هبوط می‌کند ماهي ماتسیا است. او مانو نخستین انسان را از یک سیل ویرانگر نجات می‌دهد (335 :1984 ،Ragozin). او را گاه با نقش یک ماهی سترگ و گاه با بالاتنه انسانی و دم ماهی تصویر می‌کنند (تصویر50-51). در برخی متون و نگاره‌ها داستان جنگیدن مانسیا با دیوی که وداها را دزدیده بود و کشتن دیو نیز افزوده شده (تصویر 52)

یک مهر بازمانده از هاراپا که با نقش ماهی در کنار دو گاو (یا گاو دوسر؟) آراسته شده (تصویر 53) یادآور ارتباط ماهی با گاو بر روی آثار همزمان در جیرفت است.

5. یونان:

ستوس (كتوس در اساطیر یونانی ماهی بسیار بزرگی است که از سوی پوزئیدون دستور دارد به اتیوپی حمله کند. پادشاه دخترش آندرومدا را در کنار دریا به زنجیر می‌کشد تا برای فرونشاندن خشم خدایان قربانی ستوس شود، اما پرسیوس پهلوان با او می‌جنگد و آندرومدا را نجات می‌دهد (130 :1996 ،Liddell et al). این جدال بر روی یک سفالینه کرنتی تصویر شده (تصویر 54). نرييدها دخترانی که در دریا پوزئیدون را همراهی می‌کنند، گاهی بر سفال‌های یونانی سوار بر پشت ستوس نقش می‌شوند (تصویر 55).

بن مایه نقش ماهیان چرخان را یونانیان نیز گرد ظرف‌هایشان بازنمایی کرده‌اند. به دور یک فنجان سفالی میسنی چرخش این ماهی ها دیده می‌شود (تصویر 56). نقش یک ظرف مینوسی با چهار ماهي (تصویر 57) و بشقاب‌های ساخته شده در آپولیا (سده ۴ پ.م) مشهور به بشقاب ماهي (تصویر 58) با نقش سه ماهی که گرد گیاهی می‌چرخند همسانی بسیاری با آثار کهن تر ایران دارند و ممکن است برگرفته از مفهوم ماهيان نگاهبان گیاه زندگی باشند.

گونه‌های متفاوت نقش ماهیان را مردمان کرت و سایر جزایر تمدن مینوسی بارها در آثار هنریشان بازنمایی کرده‌اند. دلفین‌ها از موجودات آبزی مورد علاقه آنها هستند که بر بالای در ورودی اتاقی در کاخ كنوسوس نقاشی شده‌اند (تصویر 59). نقش ماهیان شناور را بر یک وان سفالین حمام بافته شده در کاخ كنوسوس (تصویر 60) و گرداگرد کوزه‌‌های کرتی نیز می‌توان دید (تصویر 61).

دولت شهرهای یونانی در سده چهارم پ.م نقش ماهی را بر پشت یا روی سکه‌های خود نیز ضرب می‌کرده‌اند. نمونه‌های گوناگونی از این سکه‌ها از تایوس (تصویر 62) تراس (تصویر 63)، آپولونیا پونتیکا (تصویر 64)، سیراكوز (تصویر 65) و در دست است.

6. نوشتارهای سامی:

مشهورترین اسطوره دینی همبسته با نقش ماهی، بلعیده شدن یونس توسط یک ماهی غول پیکر است پس از آن که از فرمان خداوند برای رفتن به نینوا سر پیچید. به گفته کتاب مقدس یونس سه روز و سه شب درون این ماهی به نیایش مشغول بود (یوحنا، ۲: ۱). بخش‌های گوناگون این داستان بارها در تاریخ هنر بازنمایی شده. از جمله می‌توان به نقش برجسته‌ای در کلیسای موزاک فرانسه از لحظه بلعیده شدن يونس (تصویر 66) و نگاره رساندن او به ساحل نجات توسط ماهی بزرگ در نسخه ای از جامع التواریخ (تصویر 67) اشاره کرد. در نوشتارهای عبری چند بار به ماهی کوه پیکری به نام لویاتان اشاره شده است. کامل ترین توصیف لویاتان را می‌توان در کتاب ایوب یافت (ایوب،۱:۴۱-۳۴).

به نظر می‌رسد نام این جانور از لوتان گرفته شده که در اساطیر کنعانی هیولایی دریایی و در اندیشه مردمان اوگاریت خدمتگزار یامو خدای دریا است (512 :1999 ,Uehlinger) .

برخی از پژوهشگران نمونه ای از کلاه اسقفی به نام میتر را که پاپ یا روحانیون بلندمرتبه کاتولیک بر سر می‌نهند همبسته با یک برماند پیشامسيحي (شاید لباس آپکالو در اساطیر میان رودانی) دانسته‌اند (تصویر 68-69). این فرض حاصل مقایسه این کلاه با سرپوشی است که آپکالوها در نیایشگاه نینورتای نمرود یا مهرهای نوآشوری و نوبایلی به سر دارند. از آنجایی که مهره فيل شطرنج در فرهنگ غربی بیشاپ (اسقف) نامیده می‌شود بر سر آن نیز کلاه میترِ نهاده شده (تصویر 70).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Jones, Lindsay, ed. in chief (2005), Encyclopedia of religion vol. 9 (2nd ed.), Detroit: Thomson Gale.
2. Robins, Gay, (1993), Women in ancient Egypt, London: British museum press.
3. Fontenrose, Joseph, (1957), Dagon and El, Oriens, Vol. 10
4. Ragozin, Zénaïde, A., (1984), History of Vedic India, New Delhi: Mittal Publications.
5. Liddell, Henry George, Robert Scott, Henry Stuart Jones, and Roderick McKenzie, (1996), Greek-English Lexicon, Oxford: Oxford University Press.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

بررسی کهن الگوی پراهمیت نماد ماهی در آثار یافت شده از دوره‌های مختلف باستانی ایران

نماد ماهی در آثار هنری ایرانیان باستان

دوره مس سنگی:

کهن‌ترین نمونه‌های نماد ماهیان چرخان در ایران را می‌توان بر روی سفالینه‌های تل باکون یافت. وابستگی این ماهیان که گاه تنها و گاه جفت به گرداگرد سفال می‌چرخند با شاخه‌های گیاهی کنارشان آشکارا یادآور نگهبانی کَر ماهی از گیاه زندگی است (تصویر 1 و 2).

دوره مفرغ:

ردیفی از نماد ماهیان چرخان به گرد تکوکی سفالین از ملیان نقش شده‌اند (تصویر 3).

بر کف کاسه‌های شهرسوخته نیز نماد ماهیان دیده می‌شوند (تصویر 4). گاه این ترکیب گردان به گیاهان ماهی گونی تبدیل می‌شود که به دور یک مهرانه می‌چرخند (تصویر 5).

بر کف یک ظرف مفرغی یافت شده از شهداد، نه نماد ماهی در دو ردیف به گرد یک دایره در چرخشند (تصویر 6). از جیرفت بر روی ظرفی سنگی ابری پیچان از بالای سر یک گاو سرازیر شده و یک نماد ماهی به سوی آن بالا پریده است (تصویر 7). یک تنگ مفرغی از این تمدن به سان ماهی یافت شده که برای نگهداری مایعات استفاده می‌شده است (تصویر 8).

عیلام:

نماد ماهی را مردمان شوش نیز بر سفال هایشان نقش کرده‌اند (تصویر 9). آویزهای حفاظت‌گر عیلامی را گاهی به سان ماهی ساخته‌اند ( تصویر  10 و 11). از هزاره سوم پ.م یک قطعه فلزی (شاید قبضه شمشیر یا دسته سریر) از شوش به جا مانده که هیبت ماهی بزرگی را دارد با باله پیچ خورده پشتی که موج‌های آب در میان دهان گشوده‌اش تصویر شده (تصویر 12).

 دوره آهن:

تنگی از سفال خاکستری به سان ماهی در قلی درویش کشف شده که دهانه‌ای برای پر کردن و دسته و آبریز دارد (تصویر 13).

اثری همسان آن با ظرافت بیشتر از لرستان به دست آمده که بر زمینه نخودی نقش‌هایی به رنگ اخرایی دارد (تصویر 14). در میان آثار کلماکره تیردان سیمینی به چشم می‌خورد که بر روی آن چهار نماد ماهی در پی یکدیگر شناورند (تصویر 15). یک نمونه همسان آن از نقره و دو نمونه از طلا در میان اشیای مجموعه محبوبیان دیده می‌شود (تصویر18-16).

دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:

بر دیواره ورودی کاخ بارعام پاسارگاد نقش نگهبانان اساطیری نیزه به دستی تصویر شده که در گذر زمان بخش بالایی اندامشان تخریب شده و اکنون تنها از کف پا تا زانویشان دیده می‌شود (تصویر 19). اما به یاری همین بخش بازمانده می‌توان هویت گروهی از آنها را که پوشاکی به سان ماهی بر روی پای انسانیشان دارند بازشناخت. از آنجایی که نوشتارهای پارسی به ماهیت این اشخاص اشاره‌ای نداشته‌اند می‌توان این نقش را نشانگر آپکالوها (هفت خردمند ستایشگر خدای انکی) و برگرفته از اندیشه میان رودانی دانست.

یکی از آثار خوش ساخت مجموعه آموی ظرف ماهی گون زرینی است که روزنی در سر و حلقه‌ای برای آویختن روی باله‌اش دارد و فلس‌هایش به دقت قلمزنی شده (تصویر 20).

نماد ماهی را بر پشت برخی از سکه‌های برنزی دوره پارتی همچون سکه اردوان دوم (تصویر 21) و فرهاد چهارم (تصویر 22) ضرب کرده‌اند.

ماهیان چرخان بر کف بسیاری از کاسه‌های زرین و سیمین ساسانی نقش شده‌اند. قرار گرفتن نماد این دو ماهی در زیر ریشه یک گیاه در برخی از این ظرف‌ها (تصویر 23) نشان دهنده زنده بودن اندیشه ماهیان نگاهبان ریشه گیاه زندگی در آن دوران است. روی یکی از این ظرف‌ها بالای سر این ماهیان بانویی بر پشت یک شیردال نشسته که سرنایی بر لب دارد (تصویر 24). پشت یک کاسه نقره‌ای زرکوب دیگر که از رشی گیلان یافت شده، مجموعه‌ای از موجودات اساطیری در کنار هم شناورند، از جمله ماهیانی که به گرد مرکز ظرف می‌چرخند (تصویر 25)

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به ماهیان اساطیری ایران زمین همچون کرماهی، واسی، ماهی نگاه‌دار جهان و ماهیان آسمانی که جایگاه ویژه‌ای در باورهای مردمان باستان داشته‌اند.

2. واسی:

ماهی دیگری به نام ماهی واسی نیز در اوستا ستایش شده (یسنا، هات ۴۲، بند ۴)، که در دریای فراخكرت زندگی می‌کند. لقب او پَنچا سَدوَرا است که به دارنده پنجاه پر برگردانده شده.

ماهی واسی چنان حساس است که بدان دریای ژرف اگر به شمار سوزنی آب بیفزاید یا کاهد، او داند. او بزرگ‌ترین آفریده اهورامزدا است. درازای تن بزرگ خوب رسته او بدان اندازه است که اگر مردی از بامداد تا شامگاه بتازد آن را نتواند پیمود. همه جانداران مزدا آفریده در پناه سرداری و نگهبانی او می‌زیند (بندهش، بخش ۹، بند ۱۵۰).

واژه واسی در دوره‌های بعد به وال بدل شده است:

«به آب و آتش گستاخ در رَود گویی

 سمندر است در آتش در آب ماهی وال»             «امیر معزی»

4. دوماهی آسمانی (♓):

نقش‌هایی که بر پایه چرخش بنا شده‌اند _ مثل مهرانه و گرفت و گیر _ از شمار آشناترین طرح‌ها در هنر ایرانی‌اند و ماهیان چرخان از مهم‌ترین این نقش مایه‌ها هستند.

تصویر این دو ماهی چرخان به گرد یکدیگر که بازمانده از اندیشه ماهیان نگاهبان درخت زندگی هستند به نماد برج اسفند در میان نشان‌های آبامگاه بدل گردیده است.

بیرونی در التفهیم این نماد را چنین توصیف می‌کند: «که دوازدهم صورت سمکه، همچون دو ماهی، یکی دنبال دیگری آویخته به رشته دراز» (فره وشی: ۱۳۶۴، ۶۴).

این صورت فلکی در نقشه‌ها به گونه دو ماهی ترسیم شده که با طنابی به یکدیگر پیوسته‌اند، پرنورترین ستاره آن رشاء نام دارد که در زبان عربی به معنای گره است. این گره در طنابی که دو ماهی را در برگرفته وجود دارد. صورت فلکی حوت هیچ ستاره پرنور دیگری ندارد، به گونه‌ای که بسیاری از ساکنان شهرهای بزرگ هیچگاه آن را نمی‌بینند.

اخترشناسان بابل باستان ستارگان این صورت فلکی را به سان مادر و پسری تصور کرده و نمایش می‌دادند که خود را به شکل ماهی در آورده‌اند (فراس: ۱۳۶۹، ۳۰).

اشاره به برج ماهی در گفتار بسیاری از شاعران ایرانی آشکار است:

«چو سر بر کرد ماه از برج ماهی

مه پیروز شد در برج شاهــی»                   «نظامی»

«ز گاو و کژدم و خرچنگ و ماهی

نیاید کار کــــردن زین نکوتر»                «ناصرخسرو»

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. سجادی، سید جعفر (۱۳۳۹)، فرهنگ مصطلحات عرفا و متصوفه، تهران: کتاب فروشی بوذرجمهری
2. تفضلی، احمد، (۱۳۹۱)، مینوی خرد، تهران: توس
3. دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۷)، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران
4. اقتداری، احمد، (۲۵۳۶)، خلیج فارس، تهران: فرانکلین
5. فره وشی، بهرام، (۱۳۶۴)، جهان فروری، تهران: کاریان
6. فراس، نایجل، (۱۳۶۹)، آسمان شب، ترجمه على رئوف، مشهد: آستان قدس رضوی

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو