در اندیشه کهن، درخت کیهانی گیاه غول پیکری است که رمز آفرینش کیهان است، نوک این درخت تمام سقف آسمان را پوشانده، ریشه‌هایش در سرتاسر زمین دویده‌اند، شاخه‌های پهن و ستبرش در پهنه جهان گسترده‌اند و قلبش جایگاه آتش خورشید است. خورشید و ماه و ستارگان در میان شاخه‌های این درخت، همچون میوه‌های تابناک می‌درخشند (دوبوکور، ۱۳۷۳: ۹).

در ایران باستان درختان میوه از جمله خرما و انگور نماد زندگی و باروری بوده‌اند و درختان بدون میوه چون چنار و سرو که عمری دراز دارند تقدیس شده و برایشان مراسم دینی به جای می‌آورده‌اند (کندی، ۱۳۸۱: ۲۶). درخت تاک در داستانی که هرودوت از خواب آستیاگس روایت می‌کند به شهریاری کورش شاه بر جهان تعبیر شده (هرودوت، ۱۳۸۷: ۱۰۸). هرودوت همچنین از تاک مشهور زرینی یاد می‌کند که خوشه‌های انگوری از گوهرهای گوناگون داشته و یکی از بزرگان لیدی به داریوش شاه هدیه داده بود (هرودوت، ۱۳۸۷: ۲۷)

گیاه زندگی در اندیشه و نوشتارهای ایرانی

گیاه زندگی در اندیشه و نوشتارهای کهن ایرانی به گونه‌های بسیاری بازنمون یافته است که هریک نام و نشان و ویژگی‌های خود را دارند اما همه در یک فروزه همسانند: همبستگی با ماندگاری و تداوم زندگی.

مهم ترین آنها چنین اند:

۱. اَمرداد

در اندیشه ایرانی نگاهبان درخت، امشاسپند امرداد، ایزدبانوی گیاهان و بی‌مرگی است که بیدادگران نسبت به گیاهان را از ورود به بهشت باز می‌دارد (طاووسی، ۱۳۶۸: ۳۸). او نیروی نگهدارنده همه گیاهان و روییدنی‌ها و سبز شدنی‌ها و مرزها و انباز دیرینه خرداد امشاسپند آب‌هاست  (بهرامی،1369: ۱۵۱۱)

امرداد و خرداد هر دو مادینه‌اند. این دو در کنار امشاسپند سپندارمز (اسفند) سه نام بزرگ و سه فروزه ایزدی خداوند یگانه هستند که ماهیت و ویژگی‌های زنانه دارند.

3. بس تخمک

این درخت نیز در میانه دریای فراخكرت رسته. اوستا از آن با  نام ويسپوبیش یاد کرده. در ساقه‌اش نه کوه آفریده شده، دارای نهصد و نود و نه هزار و نهصد و نود و نه جوی. آب این جوی‌ها به هفت کشور زمین می‌رود و آب دریاهای زمین از آن سرچشمه می‌گیرد (بندهش، بخش ، بند ۱۵۱).

از آن با نام های درخت دور کننده غم و درخت بسیار تخمه نیز یاد شده است.این درخت خواص دارویی و درمانی دارد. تخم همه گیاهان در آن هست.

واژه دارو در اوستا، از دار به معنی درخت آمده است. این تعبیر آشکارا به درمان بخشی درختان اشاره دارد. آشیانه سیمرغ در درخت بسیار تخمه دور دارنده غم است و هرگاه از آن برخیزد هزار شاخه از آن درخت بروید، و چون بنشیند هزار شاخه از آن بشکند و تخم آن پراکنده شود و چینامروش مرغ نیز آن نزدیکی می نشیند و کارش این است که تخم هایی را که از درخت بسیار تخمه دورکننده غم فرو ریزد، او برچیند و آنجا که تیشتر آب را می‌ستاند بپراکند، تا بیشتر آب را با همه آن تخم‌ها بستاند و با آن باران به جهان ببارد (مینوی خرد، پرسش ۶۱، بندهای ۳۷ تا ۴۲).

 ۵. برسم

دیگر نشانه همبسته با گیاه زندگی در نیایش‌های ایرانیان، کاربرد برسم یا برسمن است، برسم شاخه‌های بریده درخت است که هر یک از آنها را در پهلوی تاک و به پارسی تای گویند. از اوستا بر‌می‌آید که برسم باید از جنس رستنی‌ها باشد، مانند انار و گز و هوم.

مراسم برسم، نیایش و سپاس به جای آوردن برای بهره مندی از گیاهان است. در این مراسم برسم را در آب زور (زوهر) می گذارند و از رطوبت به آن نیرو می‌دهند که یادآور باران و بالیدن رستنی‌ها و آبیاری محصول و بارآور ساختن زمین است (اوشیدری، ۱۳۷۱: ۴۵).

آب زور (به معنای نثار به آب) از مهم ترین آیین های پرستش زرتشتیان (یسنه) است. این نثار ترکیبی است از مغز ساقه گیاه هوم و شیره برگ انار همراه با شیر.

7. درخت آسوریک

درخت آسوریک داستانی است منظوم به زبان پهلوی و از متن‌های غیردینی اندکی است که از این زبان به جای مانده  (نوابی، ۷: ۱۳۴۶)

در داستان آهنگین درخت آسوریک بازمانده از دوره پارتی سخن از درختی کهنسال می‌رود که با بز به گفتگو ایستاده که یادآور نگاره‌های بیشمار رویارویی درخت و بز بر روی آثار کهن هنر ایران است. این نوشتار را همچنین می توان برگرفته از رویارویی دیرینه‌پای کشاورزان یکجانشین و دامپروران کوچ رو دانست.

 گیاه زندگی در باورهای عامه

در گذشته هنگامی که کودکی از مادر زاده می‌شد، پدر او به یاد فرزند نهالی از درخت همیشه سبز مانند سرو، مورد یا کاج را در جایی مناسب در خاک می نهاد و برای رشد و سرسبزی این درخت نیز مانند فرزندش کوشش می‌نمود (آسموسن، بیتا: ۱۳۳).

در لرستان درختی است که آن را درخت نفوس می خوانند؛ درختی که نباید آن را برید زیرا با جان همه جانداران پیوند دارد. این درخت هر سال گل می‌دهد و گاه گل‌هایش یک سال می‌پاید، برخی کمتر و برخی بیشتر، به اندازه زندگی آن کس که گل از آن اوست (اسدیان، ۱۳۵۸: ۲۳۴).

مردم شمیران به گیاه گلدانی دوپایه‌ای که برگ‌های پهن دارد بابا آدم می‌گویند، یکی از آیین‌های روز سیزده فروردین گره زدن دو شاخه سبز په نيت گشایش بخت است. این باورها نیز شاید بازمانده از اندیشه گیاه دوپایه اسطوره ای مشی و مشیانه باشد.

اندیشه گیاه مقدس به گونه گیاه زندگی، درخت کیهانی، جایگاه دانش، سرچشمه زایش و منبع داروها از کهن‌ترین باورهای انسان بوده و بر دین و آداب و سنن فرهنگهای ساکن خاور باستان تاثیری ژرف نهاده است. این داستان بارها به زبان‌های گوناگون اما با چارچوب و نمادهایی همسان روایت شده است.

گیاه زندگی در برگیرنده چهار آخشیج خاک، باد، آتش و آب و رابط سه دنیای فرودست، زمین و آسمان است. باززایی درخت برای مردمان جهان باستان رمزی از نامیرایی و نگاهبانی خداوند از آفرینش زمینی بوده است. آنان باروری زمین و پایداری زندگی را در گرو سرسبزی و شادابی گیاه مقدس زندگی بخش می‌دانسته‌اند، و آرزو داشته‌اند با دستیابی بدان چون خدایان جاودانه گردند. نقش گیاه زندگی از مهم‌ترین و پرکاربردترین بن‌مایه‌های هنری خاور باستان است.