نگاهی به مارهای اساطیری تمدن‌های باستانی بین‌النهرین، مصر، هند، یونان و سامی و تاثیر آن بر آثار هنری این مردمان

نماد مار در اساطیر و هنر تمدن‌های باستان

1.میانرودان:

از ارپاچیه، دوره حلف (هزاره ۶ پ.م) تکه سفالی یافت شده که نماد ماری چنبره زده بر آن دیده می‌شود (تصویر 1). از کهن‌ترین نمونه‌های ایزدبانوان با سر مار، پیکرک‌های دوره عبيد (هزاره ۵ و ۴ پ.م) است (تصویر 2).

تیامِت:

در اسطوره‌های آفرینش میان رودانی خدایان ابتدایی با اندامی مارگون پدیدار می‌شوند. تیامت، اقیانوس آغازین آب‌های شور و نخستین مادرخدای آفریننده، در اساطیر سومری با نماد ماری بزرگ جلوه‌گر می‌شود. اسطوره آفرینش بابلی «انومه اليش» اشاره دارد که فرزندانی به شکل مار نیز از تیامت زاده می‌شوند  .(Jacobsen, 1968: 104)

لخمو و خامو نخستین فرزندان تیامت بودند که از آن دو خدایان بعدی زاده شدند. آنان نیز ایزدانی هستند که گاه چون زوجی مارگون وصف می‌شوند .(Jordan, 2002: 180)

نقشی که مار در داستان گیلگمش بازی می‌کند نشان از باور مردمان میان رودان به نیروهای افسانه‌ای این موجود دارد. هنگامی که گیلگمش خسته از راه دشواری که برای یافتن گیاه زندگی پیموده به خواب می‌رود، مار از راه می‌رسد و گیاه را می‌بلعد. بنابراین زندگی جاوید نصیب مار و مرگ سهم انسان می‌گردد.

ظرفی با کتیبه اینانا و نماد مار را که از نیایشگاه اینانا در نیپور یافت شده و پیشتر بدان اشاره شد، به سبب همسانی کامل با نمونه‌های پرشماری از جیرفت، باید ساخت آن منطقه دانست (تصویر 4).

بر ظرفی از سنگ صابون که در خفاجه يافت شده شخصی در میان دو شیر ماده ایستاده و در هر دست خود ماری را نگه داشته است (تصویر 5). در سوی دیگر انسانی بر روی دو گاو نر نشسته و خطهای مواج نشانگر آب جاری را در دست گرفته است. به سبب ایستادن انسان مار به دست بر پشت شیر می‌توان او را خدای بانوی باروری و آب‌ها دانست، زیرا نمونه‌های بسیاری از ایستادن یا نشستن ایزدبانوان بر پشت شیر در هنر خاور باستان دیده می‌شود (طاهری، ۸۳:۹۱ ). بودن گاوها و جریان آب این فرض را نیرو می‌بخشد. به دلیل همسانی‌های بسیار فنی و هنری، این ظرف را نیز می‌توان از آثار جيرفت دانست که به دربار سومر فرستاده شده است.

بر روی بسیاری از مهرهای میان رودانی ارتباط ایزدان و خدای بانوان با مار دیده می‌شود. بیشتر این نمادها را در سه بخش می‌توان دسته بندی کرد:

1.  انسان مارتن
2.  انسان مار به دست
3.  انسان نشسته یا ایستاده بر مار

بر روی مهری از تل اسمر بازمانده از ۲۳۰۰ پ.م برخی از خدایان سومری بر روی زورقی به سان مار ایستاده‌اند (تصویر 6). این مهر شاید نشانگر داستان سیل بزرگ در اساطیر سومری باشد.

بر یک مهر اکدی دیگر ایزدبانویی که بر شیر ایستاده، باهر دست خود سه مار را گرفته است (تصویر 7). یک مهر اکدی نیز انسان – ماری را در برابر سه خدای دیگر تصویر می‌کند که پاهای یکی از آنها به مار بدل شده (تصویر 8). مهر دیگری نماد مار را در کنار دو ایزد نشسته در دو سوی درخت مقدس نشان می‌دهد (تصویر 9). برخی از پژوهشگران این تصویر را با داستان فریفته شدن آدم و حوا به دست مار مرتبط دانسته‌اند.

روی برخی از مهرهای اکدی با خدای مارتنی روبرو می‌شویم که گاه کلاه شاخدار بر سر دارد، در برابرش آتشدانی نهاده‌اند، شاخه گیاهی به دست گرفته است و پرستشگرانش روبروی او به نیایش ایستاده‌اند (تصویر 10-11). این مهرها همسانی بسیاری با نمونه های عیلامی همزمان خود دارند.

شمار بسیاری از این گونه مهرها از دوره اکدی در دست است. شاید دارنده مهر بر این باور بوده که در پناه چنین نقشی می‌تواند خود را از خشکسالی دور بدارد (بیانی، ۱۳۷۵: ۷۷).

تغییر ساختار مادرمرکز به پدرمرکز در پیش از تاریخ، گاه به سبب یورش بیابان گردانی بوده که پس از پیروزی بر یکجانشینان و دست یافتن به سرزمین و پیشرفت‌های آنان، باورها و کیش‌ها و خدایان خود را رایج کرده‌اند.

این دوران گذار را می‌توان با نشستن یک خدای نرینه به جای یک مادرخدای آغازین در جایگاه ریاست خاندان‌های ایزدی هم زمان دانست، برای نمونه نشستن مردوک به جای تیامت در میان رودان، هومبان به جای پینیگیر در عیلام، سه مهادوه (برهما، ويشنو، شیوا) به جای پریتیوی ماتار در هند، اورانوس به جای گایا در یونان و… (طاهری،۱۵:۱۳۹۳ ).

 از این رو شاید بتوان پیروزی نهایی ایزد مردوک (نماد مردانگی) بر خدای بانو تیامت را داستانی دانست که در دوره نشاندن ایزدان به جای مادرخدایان در راس هرم ادیان شرقی شکل گرفته است.نماد مار نیز در همین دوران چهره ای اهریمنی می‌یابد. مهری نوآشوری از سده نهم پ.م این رخداد اساطیری را به تصویر کشیده است (تصویر 19).

2. مصر:

از دوران پیش از سلسله‌ها در مصر تندیس‌های زنانه‌ای با سر مارگون به دست آمده که شاید نشانگر ایزدبانوی مورد پرستش در آن دوران باشند، از جمله نمونه‌ای از تپه معماریه (نیمه دوم هزاره چهارم پ.م) که سر و دستانی به سان مار دارد (تصویر 20).

بر اساس اسطوره‌های کیهان آفرینی مصری، ابتدا در تاریکی اقیانوس بیکرانه‌ای از آب ساکن به نام نون وجود داشت. مصریان باستان همیشه از این بابت در هراس بودند که مبادا نون از آسمان به زمین سقوط کند. هنگامی که این زوال خدایان رخ دهد تنها بازماندگان آن آتوم و اوزیریس به شکل مار خواهند بود (ویو،۸:۱۳۸۱).

مصریان در دوره پادشاهی میانه کادش (قِتِش) ایزدبانوی کنعانی را در دین خود پذیرفتند. او همواره ایستاده بر پشت شیر و با مارهایی در دست تصویر می‌شود (تصویر 21-22).

واجت:

واجت (به معنای سبزفام یا به رنگ پاپیروس) دیگر خدای بانوی مصریان باستان بود که به سان ماری چنبره زده بر روی تاج سرخ مصر پایین قرار داشت (268 :1963 , Erman & Grapow). او به عنوان پشتیبان دلتای نیل و سرزمین مصر پایین و نگهبان فرعون برای دورانی دراز در مصر پرستیده شده است. آنها راه شیری را در آسمان نشانی از واجت می‌دانستند. او در کنار بسیاری از دیگر خدایان مصری چون هوروس و نخبت تصویر شده است (تصویر 25-26).

نقش او در کنار نخبت یکی از نامدارترین نمادهای مصری به نام چشم رع یا چشم هوروس را شکل می‌دهد (تصویر 27). همنشینی این نماد با کرکس نخبت (نماد مصر بالا) نشانه پیوستگی دو بخش مصر است. اورا‌اوس یکی دیگر از نمادهای همبسته با واجت بود که به عنوان نشانی شاهانه بر تاج خدایان یا سیماچه فرعون قرار می‌گرفت (تصویر 28-29).

مِرت‌سه‌گِر:

مِرت‌سه‌گِر (به معنای کسی که سکوت را دوست دارد) دیگر ایزدبانوی مارگون مصری بود (تصویر 31-32) که از کارگران سازنده مقبره‌ها پشتیبانی می‌کرد (91 :2005 ,Hart).

سایر ایزدبانوان مصری چون ایزیس و نفتیس نیز گاهی به شکل نماد مار تصویر می‌شدند (تصویر 33-34).

۳. هند:

ساکنان دراویدی دره سند در هزاره سوم پ.م کشاورز بودند و ایزدانی را نیایش می‌کردند که به گونه‌ای با باروری و حاصلخیزی پیوند داشتند. آثار یافت شده از هاراپا و موهنجودارو نشان می‌دهد که آنان ایزدبانوی مادر را می‌پرستیده‌اند (ایونس، ۱۳۷۳: ۱۴). برخی از پیکرک‌های خدای بانوان یافت شده از دره ایندوس مارهایی پیچیده به دور بدن یا در دستانشان دارند (تصویر 36-37). بر مهرهایی از این دوران خدا یا پهلوانی دیده می‌شود که دو مار بزرگ را در دستان خود نگه داشته است (تصویر 38).

 در میان آثار دره سند مهر خاصی وجود دارد که از سر دو مار ساخته شده و این رمز ویژه کهن‌ترین مردم تاریخی هند، یعنی ناگه‌های مارپرستی است که چون آریایی‌های مهاجم به هند رسیدند استان‌های شمالی را در تملک آنها یافتند (دورانت، ۱۳۶۵ : ۴۵۹). آنها خدای ماری را که به صورت نیمه مار – نیمه انسان ظاهر می‌شود، پرستش می‌نمودند (دورانت، ۱۳۶۵: ۴۵۶).

ماناسا و واسوکی:

ایزدبانو ماناسا که او را نیز پیش آریایی می‌دانند همانند بسیاری از دیگر خدای بانوان باستانی، اهدا کننده باروری و حاصلخیزی است و با نماد مارهایی در دست نمایان می‌شود (196 :2003 ,Dowson). برادر او واسوکی پادشاه ناگاها و مار نابودگری است که به شیوا خدمت می‌کند (300 :2007 ,Jones).

اِهی:

تبدیل نماد مار به نیرویی اهریمنی سرانجام در هند نیز با ورود آریاییان رخ می‌دهد. اژی اوستایی در ریگودا اهی نامیده شده که در کوه مسکن دارد و دیوان را به یاری خود می‌طلبد. او با هزاران حلقه و پیچ و تاب بر فراز قله کوه راه ابرهای باران زا را می‌بندد و عامل خشکسالی است. ایندره نیرومند با این مار نبرد کرده او را می‌کشد. در وداها ويشوهروبه نیز اژدهایی سه کله است که گاوها را می‌رباید (دوستخواه، ۱۳۷۱: ۹۱۱).

کالیا:

در بهاگاواد پورانا آمده ماری سترگ به نام کالیا در رود يمنا زندگی می‌کند که از زهرش هیچ جانور یا گیاهی در امان نیست. ویشنو در کالبد کریشنا با این مار در می‌آویزد (تصویر 41) و او را شکست می‌دهد (168 :2001 ,Coomaraswamy)

با این وجود هندوان هنوز هم نماد مار را در قالب نگهبان ارزش می‌نهند. تندیس‌های بسیاری ساخته شده که بودا را در سایه ماری که بالای سر او چنبره زده در حال مراقبه نشان می‌دهد (تصویر 42).

۴. یونان:

 مرکز زندگی دینی مینوسی در مکان‌های مقدسی چون غارها و بیشه‌ها قرار داشت، و خدایان بزرگشان زنانه بودند (جنسن، ۱۳۶۸: ۷۰). در کرت نماد مار بسیار شاخص بود و شواهدی از پرستش مار توسط مردمان کرت در دست است. ایزدبانوی بزرگ پشتیبان خانواده با مارهایی در دست تصویر می‌شد (تصویر 43-44). پیکره‌های ایزدبانوی ماری مانند پیکره به دست آمده از كنوسوس، گاه به قدری کوچکند که فقط به عنوان طلسم می‌توانسته‌اند به کار آیند (گاردنر، ۱۰۷:۱۳۷۴)

برهنگی سینه‌های برجسته آنها را رمزی از باروری و برکت دانسته‌اند، اما بر پایه نوشته‌های هومر و هرودوت شاید این امر نشانه‌ای از سوگواری باشد (171 :2011 ,Bonney). در کرت نماد مار به ندرت یافت می‌شود و آیین پرستش مار باید از سرزمینی دیگر بدانجا راه یافته باشد. شکل مخروطی هیکل خدای بانو، پستان‌های درشت و ابروان کمانیش نشانگر ریشه این پیکره‌ها در هنر میان رودان است (جنسن، ۷۰:۱۳۶۸).

بر روی یک جواهر میسنی، ایزدبانویی با سینه برهنه دو مار را چون تاجی بر بالای سر نگاه داشته است (تصویر 45). نماد مار پیچان بر روی سفال و ساخت ظروفی به شکل مار چنبره زده نیز در هنر میسنی رایج است (تصویر 46-47).

سنت کهن ایرانی و میان رودانی نماد مارهای پیچان بر لبه یا گرد کوزه‌ها به یونان نیز راه می‌یابد. این نماد مارها را می‌توان بر روی بسیاری از آمفوراها در سده‌های ۸تا۶ پ.م بازیافت (تصویر 48-49).

آسکلپیوس در اساطیر یونان خدای پزشکی و درمان است که به دور چوب دستی او ماری پیچیده (62 :1996 ,Grimal). این مار پیچان به گرد عصا امروز به نمادی برای داروخانه ها بدل شده. این مساله سبب شده افرادی به اشتباه واژه پارسی بیمار را کسی که مار ندارد معنی کنند. بیمار احتمالا از بن ویمان (پهلوی: دور از خانه) آمده که برای بیماران روانی به کار می‌رفته که در مکانی بیرون از شهر جا داشته‌اند. بیماران جسمی را دردمند یا ناخوش می‌گفته‌اند. مار با دختر او هُگیایا ایزدبانوی داروها نیز همراه است (تصویر 50). دیگر خدای یونانی هرمس نیز چوب دستی دارد به نام کادوسیوس (ت 51) که دو مار به دور آن پیچیده‌اند (493 :1996 ,Liddell et al).

در افسانه یونانی کادموس، آرس خدای جنگ مار مقدسی را به نگهبانی از چشمه آب گمارده است. کادموس با او می‌جنگد (تصویر 53) و به پادفره این گناه هشت سال با خدمتکاری برای آرس مجازات می‌شود (90 :1992 ,Wilkes).

مدوسا:

همزمان با سقوط مار در تمدن‌های دیگر مدوسا (که نام او نیز معنای نگهبان و محافظ دارد و از ایزد بانوان کهن یونانی در هزاره دوم پ.م بوده) نیز برای یونانیان شخصیتی کاملا اهریمنی می‌یابد. بر سر این زن مارها چون گیسوانی رسته‌اند و با نگاهش هر جنبنده‌ای را به سنگ بدل می‌کند (تصویر 56). پایان داستان او بریده شدن سرش به دست پرسیوس است (تصویر 57). گریوز ریشه این اسطوره را يورش گروهی از هلنی‌های پدرمرکز به نیایشگاه ایزدبانوی مار می‌داند (17 :1955 ,Graves).

5. نوشتارهای سامی:

در اندیشه و اساطیر دینی سامیان، نماد مار نکوهیده است که به یاری شیطان بر می‌خیزد تا آدم و حوا را در بهشت به سرپیچی از فرمان خداوند اغوا نماید (تصویر 58). او به حوا می‌آموزد با خوردن میوه منع شده درخت آگاهی، همچون خدایان توان تشخیص نیک از بد را بیابد (پیدایش، باب سوم، ۵۳).

«پس خداوند خدا به مار گفت: چون که این کار کردی، از جمیع بهایم و از همه حیوانات صحرا ملعون‌تر هستی. بر شکمت راه خواهی رفت و تمام ایام عمرت خاك خواهی خورد، و عداوت در میان تو و زن و در میان ذریت تو و ذریت وی می‌گذارم. او سر تو را خواهد کوبید و تو پاشنه وی را خواهی کوبید»

در برخی نوشتارهای یهودی زنی به نام لیلیث حضور دارد که همزمان با آدم و از یک خاک آفریده شده (در قیاس با حوا که در روایت کتاب مقدس از دنده چپ آدم آفریده شده و ماهیتی فروتر از وی دارد). او همسر نخست آدم پیش از حوا است اما از آنجایی که حاضر به فرمان برداری از آدم نیست، او را ترک می‌کند (220 :1999 ,Kvam et al). لیلیث در برخی از متون مار پیچان لقب گرفته (اشعيا،۱:۲۷) و حتی در سده‌های میانه گاه همان ماری دانسته شده که حوا را در بهشت می‌فریبد.

ترکیب مار با ليليث را می‌توان در نقش برجسته وسوسه در کلیسای نوتردام دید (تصویر 59). اتصال مار با نیروی زنانه‌ای که از فرودستی مردان سر می پیچد در این اسطوره، یادآور ارتباط ماران اساطیری با ایزدبانوان و قداست مار در میان جوامع مادرمرکز باستانی است.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Jacobsen, Thorkild, (1968), The Battle between Marduk and Tiamat, Journal of the American Oriental Society, 88.
2. Jordan, Michael, (2002), Encyclopedia of Gods, London: Kyle Cathie Limited.
3. Price, Ira Maurice, (1900), Notes on the Pantheon of the Gudean Cylinders, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Vol. 17, No. 1.
4. طاهری، صدرالدین، (۱۳۹۱)، کهن الگوی شیر در ایران، میان رودان و مصر باستان، مجله هنرهای زیبا، شماره ۴۹
5. Finkel, Irving L., (Ed.), Markham J. Geller, (1997), Sumerian Gods and their Representations, Cuneiform Monographs 7, Groningen: Styx.
6. طاهری، صدرالدین (۱۳۹۳)، ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان
7. ويو، ژ، (۱۳۸۱)، اساطیر مصر، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: کاروان.
8. هال، جیمز، (۱۳۸۰)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
9. Pinch, Geraldine, (2003), Egyptian mythology: a guide to the gods, goddesses and traditions of ancient Egypt, New York: Oxford University Press.
10. Erman, Adolf, Hermann Grapow, (1963), Wörterbuch der ägyptischen sprache, Berlin: Akademie-Verlag,
11. Hart, George (2005), The Routledge dictionary of Egyptian gods and goddesses, London: Routledge.
12. Assmann, J. (1995), Egyptian Solar Religion in the New Kingdom, London: Routledge.
13. ایونس، ورونیکا، (۱۳۷۳)، اساطیر هند، ترجمه باجلان فرخی، تهران: گلشن.
14. دورانت، ويل، (۱۳۶۵)، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی
15. Elgood, Heather, (2000), Hinduism and the Religious Arts, London: Cassell.
16. کوپر، جی. سی. (۱۳۷۹)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد
17. Jones, Constance, (2007), Encyclopedia of Hinduism, New York: Infobase Publishing
18. Dowson, John, (2003), Classical Dictionary of Hindu Mythology and Religion, Geography, History, Montana: Kessinger Publishing.
19. دوستخواه، جلیل، (۱۳۷۱)، اوستا: کهن ترین سرودها و متن های ایرانی، تهران: مروارید.
20. Coomaraswamy, Ananda K., (2001), Myths and Legends of the Hindus and Bhuddhists, Kolkata: Advaita Ashrama
21. جنسن، ۵. و.، (۱۳۶۸)، تاریخ هنر، ترجمه پرویز مرزبان، تهران: کتیبه
22. گاردنر، هلن، (۱۳۷۴)، هنر در گذر زمان، ترجمه محمد تقی فرامرزی، تهران: نگاه.
23. Bonney, Emily M., (2011), Disarming the Snake Goddess: a Reconsideration of the Faience Figurines from the Temple Repositories at Knossos, Journal of Mediterranean Archaeology, 24.2.
24. جنسن، ه. و.، (۱۳۶۸)، تاریخ هنر، ترجمه پرویز مرزبان، تهران: کتیبه
25. Grimal, Pierre, (1996), The Dictionary of Classical Mythology, New Jersey: Wiley-Blackwell.
26. Liddell, Henry George, Robert Scott, Henry Stuart Jones, and Roderick McKenzie, (1996), Greek-English Lexicon, Oxford: Oxford University Press.
27. Wilkes, J. J., (1992), The Illyrians, New Jersey: Blackwell Publishing
28. Kerenyi, Karl, (1959), The Heroes of the Greeks, London: Thames & Hudson.
29. Graves, Robert, (1955), The Greek Myths, London: Penguin Books.
30. Kvam, Kristen E., Linda S. Schearing, Valarie H. Ziegler, (1999), Eve and Adam: Jewish, Christian, and Muslim readings on Genesis and genderby, Indiana University Press.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

نگاهی به کهن الگوی نقش مار که جایگاهی قدسی و حفاظت‌گر در اندیشه ساکنان باستانی فلات ایران داشته است.

کهن الگوی نقش مار در هنر باستانی فلات ایران

دوره مس سنگی:

بر روی بسیاری از سفالینه‌های سیلک نقش مارهایی دیده می‌شود که روی نوک دم ایستاده‌اند. نقش مار در دوره سوم سیلک به دو شیوه نمایش داده می‌شود:

• به شکل خزنده طويلی که تمام طول دهانه ظرف را تزیین کرده است و سر و دم آن به هم رسیده‌اند.
• به صورت مجموعه‌ای از مارهای چنبره زده (گیرشمن، ۱۳۷۹: ۵۷).

نقش مار بر کوزه‌های آب نشانگر همبستگیش با برکت و بارندگی و پاییدن آب است. ما هنوز مار را نگاهبان گنج‌ها می‌دانیم. در ایران کهن نیز مار را حافظ زندگی و آب‌ها به شمار می‌آورده‌اند (بهار،۴۶:۱۳۷۷ ).

بر بدن پیکره‌های سفالین ایزدبانوان که از تل باکون الف یافت شده خطوط مواج مارگونی به رنگ سیاه یا قهوه‌ای دیده می‌شود که می‌تواند نمایانگر امواج آب یا نقش مار به عنوان نماد باروری باشد (تصویر 1). بر روی ظرف‌های سفالی نیز مارهای پیچان، بسیار تصویر شده‌اند (تصویر 2).

در اثر مهری یافت شده از هزاره سوم پ.م در تپه چغامیش نقش انسان مار به دستی دیده می‌شود که بر روی شیری ایستاده (تصویر 3). مارهای پیچان را بر روی مهر دیگری از این تمدن نیز می‌توان دید (تصویر 4). نقش مار بر روی آب خوری‌های چغامیش نشان از همبستگی دیرینه او با خدای بانوان ناظر بر آب‌ها دارد (تصویر 5). بر روی برخی از مهرهای بازمانده از تپه گیان انسانی ترسیم شده که مار بسیار بزرگی را در دست دارد (تصویر 6-7).

دوره مفرغ:

نقش مار در هنر جیرفت به شمار بسیار و شکل‌های گوناگون دیده می‌شود. با بررسی ظرف‌های سنگ صابونی جیرفت می‌توان نقش مار را مهم‌ترین الگوی هنری این تمدن برشمرد. بر روی این آثار انسان یا ایزدی مارتن با بیان ویژه هنرمندان جیرفتی نقش گردیده (تصویر 8).

بن‌مایه‌ای که در هنر جیرفت اهمیت بسیار دارد نقش «پهلوان ایرانی» است که دو جانور را با دستانش گرفته است. پیش از یافته شدن تمدن هلیل رود، باستان شناسان همواره این نقش را گیلگمش می‌خواندند. از آنجایی که گیلگمش تاریخی پادشاه اوروک در حدود ۲۶۰۰ پ.م بوده است (حدود ۳۰۰ سال پس از دوران شکوفایی تمدن جیرفت) می‎‌توان با اطمینان این نقش را پهلوان ایرانی خواند و از انگاره‌هایی دانست که از جیرفت به میان رودان برده شده است.

بهترین کلید برای شناختن این پهلوان، قطعه پایانی از بخش سالم مانده متن اسطوره‌ای «انمرکار و پادشاه ارت» به خط سومری است که به پهلوان ارت پوشیده در لباسی از پوست شیر اشاره می‌کند بر روی بسیاری از ظرف‌های جیرفت، پهلوان مارهایی بزرگ را در دست دارد (تصویر9-13). دیگر جانورانی که در نمونه‌های پرشمار این بن‌مایه در سراسر تاریخ آسیای باختری در دستان پهلوان دیده می‌شوند (چون گاو، شیر، بز کوهی و…) از ستوده‌ترین موجودات در اندیشه باستانی این مردمان هستند، مار در این ترکیب جانشین این جانوران شده است.

بنابراین این تصور که پهلوان در این نقش با جانداری اهریمنی به جدال پرداخته نادرست است. بلکه به نظر می‌رسد در این ترکیب پهلوان بر جانورانی سپنته غلبه می‌کند تا بتواند به نیرو یا توانایی ویژه آنها دست یابد، یا صرفا نشانگر برتری پهلوان بر دارندگان قدرت اساطیری است.

دیگر نقش ترکیبی و چرخشی در هنر جیرفت را هم‌آوردی مار با شاهین شکل می‌دهد (تصویر 14-17). با توجه به ارتباط آشکار نقوش و بن‌مایه‌های تمدن هلیل رود با هنر سومری و باور بسیاری از باستان شناسان به این که جیرفت و پهنه تمدنی آن می‌توانند همان اَرَتَ و مرهشی مورد اشاره در نوشتارهای سومری (و بنابراین در ارتباط فرهنگی با تمدن سومر) باشند، خوانش متن اسطوره میان رودانی اتانا که نسخه‌هایی از آن به زبان بابلی و عیلامی در دست است می‌تواند کلیدی برای فهم این انگاره باشد.

در این داستان به دشمنی میان عقاب و مار اشاره شده است. عقاب برخلاف سوگندی که نزد شَمَش خدای خورشید یاد کرده بچه مار را می‌بلعد، مار با راهنمایی شمش در لاشه یک گاو نر پنهان می‌شود. هنگامی که عقاب برای خوردن از لاشه به درون آن می‌رود، مار از او انتقام می‌گیرد (189 :2000 ,Dalley).

بر ظرف‌های جیرفت نقش مار دیگری از درآمیختن با پلنگ به چشم می‌خورد (تصویر 18-20). تنها سند باستانی که می‌تواند راهگشای فهم معنای این بن‌مایه باشد، از نیایشگاه اینانا در نیپور (۲۶۰۰-۲۴۰۰ پ.م) به دست آمده است. درون یک ظرف ویژه جیرفت از سنگ کلوریت که در نیپور کشف شده و نقشی مار درآمیخته با پلنگ را دارد به خط سومری نوشته شده است: «اینانا و مار» (87 :2003 ,Benoit). گرچه این نوشته احتمالا در نیپور به ظرف افزوده شده اما به کمک آن می‌توان این فرض را مطرح کرد که درآمیختن نقش مار با پلنگ به بخشی از اسطوره مهم سومری هبوط اینانا به جهان زیر زمین اشاره دارد.

در بخشی از این اسطوره سومری (خطهای ۳۹۸-۳۸۳) آمده که دوموزی معشوق اینانا که درگذشته و در جهان زیر زمین گرفتار آمده است، از اوتو (خدای سومری خورشید) درخواست می‌کند به او دستها و پاهایی به سان مار ببخشد تا بتواند از هیولاهای جهان زیر زمین بگریزد و اوتو با پذیرش درخواستش او را مارگون می‌سازد (ن. ک: 1996 ,Alster). ممکن است ارتباط اینانا با شیر (یا پلنگ) و رفتنش در پی دوموزی که یکی از صورت‌هایش مار است سبب شده باشد این ظرف در نیایشگاه اینانا با چنین نوشته ای زینت شود.

نقش دو مار پیچیده در هم که بارها در هنر جیرفت پدیدار شده‌اند را می‌توان نمادی برای باروری دانست (تصویر 24-21). مار در جیرفت نیز به سبب نقش کهنش برای نگهبانی از آب دور آب‌خوری‌ها و تنگ‌ها حلقه زده است (تصویر 25-28).

دیگر نشانه همبستگی مار با آب‌ها در اندیشه مردمان جیرفت نقش خیال بافانه‌ای است از ابرهای آبستن بارانی که به هنگام بارش به سان مارهایی پیچان بر زمین و بر دوش گاو (مظهر و نماینده زمین) می‌ریزند. این نقش را می‌توان سند محکمی برای فهم معنای نمادین نقش مار دانست (تصویر 29-30). یک نمونه بی‌همتای دیگر کوزه‌ای است که ایزدبانویی سر از آن بیرون آورده و مار در دو سوی آن به نگهبانی ایستاده. نقش موج‌های آب بر روی کوزه معنای کهن الگویی این ترکیب را نیرویی افزون می‌بخشد (تصویر 31).

 آثار ارزشمند دیگری که از تمدن هلیل رود به جا مانده تخته‌های بازی ظریفی است که خانه‌هایشان با چرخش مارهایی که دم خود را به دهان گرفته‌اند شکل می‌گیرد (تصویر 32-33).

با توجه به ارتباط نقش مار با جاودانگی در اندیشه مردمان خاور باستان شاید انگاره ماری که دم خود را به دهان گرفته (به یونانی: اوروبوروس) اشاره‌ای به زمان بی‌کرانه باشد، از این رو نقش آن بر روی یک بازی وابسته به بخت و احتمال می‌تواند نمادی باشد از بی‌پایانی چرخه زندگی و بازی زمانه.

یک تخته بازی همسان از همین دوره در شهرسوخته به دست آمده که با چوب آبنوس ساخته شده است (تصویر 34). این آثار که حدود دو سده پیش از تخته بازی اور III و سه سده پیش از تخته بازی مصری یافته شده از گور آمنهوتپ سوم، ساخته شده‌اند را می‌توان کهن‌ترین نمونه‌های تخته بازی در جهان دانست.

مهم‌ترین اثر یافته شده در شهداد از نیمه هزاره سوم پ.م پرچمی مفرغین است که کهن‌ترین پرچم جهان نامیده شده. نقش اصلی آن ایزدبانویی نشسته بر سریر است که چهار نیایشگر گردش حلقه زده‌اند. چهار زوج از مارهای درهم تنیده در بالا و پایین این تصویر دیده می‌شوند که دیگر بار به وابستگی مارها و ایزدبانوان در اندیشه مردمان آن دوران اشاره دارد (تصویر 35).

روی سفالینه‌های بزرگ شهداد که برای نگهداری آب يا غلات به کار می‌رفته‌اند نیز نقش مار حضور دارد (تصویر 36). از باورهای کهن درباره مار نگهبانیش از گنج هاست. نقش ماری چنبره زده بر روی يك گوهردان شهداد شاید با همین اندیشه تراشیده شده باشد (تصویر 37). مارهای حلقه زده را می‌توان در کف ظرف‌های مفرغین این تپه نیز دید (تصویر 38). این سبک تصویر کردن نقش مار را در این دوره می‌شود در آثار مجموعه باختر- مرو هم پی گرفت (تصویر 39).

بر روی یک کوزه آب از شاه تپه (۲۴۰۰ پ.م) ماری دیده می‌شود که حلقه‌های بدنش را از پایین تا بالای ظرف کشانده است (تصویر 40).

عیلام:

فرض مطرح شده درباره همبستگی پیشا تاریخی پرستش خدای‌بانوان و تقدس مارها، با بررسی آثار بازمانده از تمدن عیلام استحکام بیشتری می‌یابد.

بر سفالینه‌های هزاره سوم و چهارم پ.م شوش نقش‌های پیچیده مار بسیار دیده می‌شود. نقش مار روی در کوزه‌ها و سرپوش ظرف‌ها به نشانه نگهبان پدیدار می‌گردد. مار گرد ظرف‌های آیینی می‌پیچد، دسته ابزارهایی چون تیر، عصا و چوگان شاهی را می‌سازد و به صورت مارپیچی ایستاده سرير شاهان و خدایان را تشکیل می‌دهد. از دیگر تصاویر کهن عیلامی، نقش ماری است که به دور درخت زندگی پیچیده است و نیز نماد باروری عیلامی به سان دو مار در حال جفت گیری.

 از کهن‌ترین نمونه‌های بازنمایی نقش مار در شوش ، ایزدبانویی با گیسوان بلند از هزاره پنجم پ.م است که دو مار بزرگ را در دست دارد (تصویر 41). حضور مار بر روی آب‌خوری‌های هزاره چهارم پ.م شوش يادآور نقش او در نگهبانی از آب‌هاست (تصویر 42-43). در این دوران نقش مار بر روی نخستین مهرهای این منطقه نیز دیده می‌شود (تصویر 44).

نقش مار بر روی دسته تنگ‌های آب خوری شوش II نیز حضور دارد (تصویر 45). بر روی سنگ نگاره‌ای از پایان هزاره چهارم پ.م دو نیایشگر برهنه دیده می‌شوند. در میان آنها و بر فراز دستانشان ماری با دو سر در خود پیچیده است (تصویر 46). نمونه دیگری از ارتباط نقش مار با ایزدبانوان در این دوره تندیسی سفالین از شوش است. بانویی که ماری پیچیده بر گرد بدن خود دارد و سر مار بر سینه او قرار گرفته است (تصویر 47).

 خدایان مارتن که نیمه مار – نیمه انسان نمایانده می‌شوند، از نقش مایه‌های کهن تمدن عیلام به شمار می‌روند که همزمان بر آثار میان رودانی نیز بازنمایی شده‌اند. بر یک نقش مهر از عیلام قديم مارخدایی در برابر آتشدانی با آتش زبانه کشیده ایستاده است. او به نشانه نیروی ایزدی کلاهی شاخدار بر سر دارد و شاخه گیاهی را بر بالای آتش مقدس نگه داشته است. در بالای آتشدان هلال ماه به چشم می‌خورد (تصویر 48).

 در نقش برجسته کورانگون (۲۱۵۰ پ.م) دو شخصیت اصلی تصویر، یکی مردی نشسته بر سریر مار و دیگری بانویی مار به دست‌اند. هر دو آنها تاج شاخدار بر سر دارند (تصویر 49). خدای نشسته بر سریر مار بر روی سنگ نگاره‌ای از دوره سوکالماخ ( ۱۶۰۰-۱۹۰۰پ.م) هم تصویر شده (تصویر 50). مهر دیگری از این دوران نشانگر پرستشگری است که برابر در نیایشگاه روبروی مارخدا ایستاده است (تصویر 51).

 شخصی که در سنگ نگارهای دیگر از شوش بر تخت مار نشسته باید ایزدبانو باشد. او بر دستان نیایشگری که پیش رویش ایستاده آب می‌افشاند (تصویر 52). گرد سر تندیس خدایی از پایان دوره سوکالماخ در شوش که بر ارابه نشسته ماری چنبره زده است (تصویر 53).

 تندیس خدایی از عیلام میانه به جا مانده که دو مار در دست دارد و ماری نیز به گرد سرش حلقه زده است (تصویر 54). اثر مهری از این دوره ایزدانی را تصویر می‌کند که مار در دست گرفته‌اند یا دستانشان به شکلی مارگون کشیده شده است. یکی از آنان مار (یا دستان مارگونه‌اش) را بر فراز نیایشگاهی شاید برای پاسداری آن از نیروهای اهریمنی گسترده است (تصویر 55). نقش برجسته دیگری انسانی را نشان می‌دهد که سه مار بر بالای سرش به نگهبانی ایستاده‌اند (تصویر 56).

 بر روی مهرهای عیلام میانه هم نقش مار بسیار دیده می‌شود. گاه به سان ایزدی که مارها از شانه‌اش سر زده‌اند، گاه چون ایزدی سوار بر پشت مار و گاه به همان شکل رایج ایزد مارتن (تصویر 59-57).

نقش اصلی سنگ یادمان اونتش ناپیریشا نیز مار است. دورادور نقش برجسته را دو مار بزرگ پوشانده‌اند (8 :1981 ,Miroschedji). در این یادمان از ۱۳۰۰ پ.م دو مار دیگر هم به چشم می‌خورد، یکی از آنها به صورت چنبره زده تخت خدا را شکل می‌دهد و دیگری در دستان خدا جای دارد (تصویر 60). دو سوی یک مذبح مفرغی از این دوره، نقش دو مار بزرگ است (تصویر 61).

دوره آهن:

در میان آثاری که از لرستان هزاره دوم و اول پ.م یافت گردیده سنجاق سرهایی با نقش رام کننده یا پهلوان به چشم می‌خورد که به هر دست ماری را نگه داشته است (تصویر 62). این انسان یا ایزد با تاج شاخدار یادآور نقش‌های همسان در هنر جیرفت است. نقش مار روی تبرهای مفرغی لرستان هم دیده می‌شود (تصویر 63). بر میانه سنجاقی از سرخ دم لری ماری پیچان نقش شده که دو شیر در دو سویش نشسته‌اند (تصویر 64).

 بر بدنه بسیاری از کوزه های بازمانده از سیلک VI مارهای پیچان از کف تا بالای دسته ظرف ترسیم شده‌اند (تصویر 65-66). تکرار نقش مار بر روی ظرف‌هایی که برای نوشیدن به کار می‌روند اشاره‌ای دیگر به نقش احتمالی مار در قالب نگهبان آب است.

از آنجایی که مار در دوران تاریخی ایران به موجودی اهریمنی تبدیل شده، بر آثار بازمانده از این دوران بسیار کمتر نقش گردیده است.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. گدار، آندره، (۱۳۷۷)، هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، تهران: شهید بهشتی
2. گیرشمن، رومان (۱۳۷۹)، سیلک کاشان، ترجمه اصغرکریمی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور
3. بهار(۱۳۷۷)، از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
4. Dalley, Stephanie, ed., (2000), Myths from Mesopotamia, Creation, The Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford: Oxford University Press.
5. Benoit, Agnès, (2003), Acquisitions, in: Revue du Louvre, No. 3.
6. Miroschedji, P., (1981), Le dieu élamite au serpent et aux eaux jaillissantes, Iranica Antiqua, 16.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو

بررسی اساطیری مار که با نام‌هایی همچون مار پردار، اژدهای دو سر، گرزه دم سیاه، زهرابه‌دار بیشه‌ای، ماران‌دوش، ماربانک، مار سگ‌نما، مار شیبا و اژی‌دهاکه در باورهای کهن شناخته می‌شود.

وندیداد گونه‌های دیگری از مار را نیز نام می‌برد: مار بانک یا مار سگ نمای که روی بخش پسین تن خود می‌نشیند (فرگرد چهاردهم، بند ۵) و مار شیبا یا مار تندخزنده (فرگرد هجدهم، بند ۶۵).

در متون پارسی نیز به نام مار شیبا و مار گرزه اشاره شده:

«سر دیوار او پر مار شیبا

 جهان از زخم آنها ناشکیبا»             «فخرالدین اسعد گرگانی»

بدی مار گرزه است ازو دور باش

که بد، بدتر از مار گرزه گزد»                 «ناصرخسرو»

 در ششمین هزاره اوشیدرماه آن دروج از تخمه را که مار است با دیگر خرفستران نابود کند (بندهش، بخش هجدهم، بند ۲۱۹).

از آنجایی که بر پایه همین یشت گرشاسپ پیش از نبرد با اژدها بر روی زهری که از دهان او جاریست در آوندی آهنین خوراک می‌پزد، به نظر می‌رسد این اژدها تصویر جان‌مند شده کوه آتشفشان است. در نگارگری دوره اسلامی نیز معمولا اژدها با آتشی که از تنش زبانه می‌کشد بازنمایی می‌شود (تصویر 1).

ضحاک در شاهنامه نیز برگرفته از اژی‌دهاکه است و مار بر شانه دارد، فریدون او را فرو می‌کوبد و به بند می‌کشد.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

بلاگ هنداکو