بررسی موجودات ترکیبی که در هر کدام از فرهنگ‌های باستانی مصر، آناتولی، هند و سامی نام و ویژگی‌های متفاوتی داشتند.

موجود ترکیبی در اساطیر و هنر تمدن‌های باستانی 

مصر:

از آنجایی که بیشتر خدایان مصر باستان از ترکیب انسان با جانوران شکل گرفته بودند، شمار بسیاری از موجودات ترکیبی را می‌توان در هنر مصری بازیافت.

کهن‌ترین تندیس‌ها از گوپت یا شیر – مرد را مصریان در میانه هزاره سوم پ.م ساخته‌اند. این پیکره‌ها فرعون را با سر آدمی و ریش و به هیات شیری خمیده نشان می‌دادند، که نماد نیروی فرابشری او بود (هال، ۱۳۸۰: ۲۰). این تندیس‌ها هنوز بدون بال هستند، اما در برخی موارد بال‌هایی چسبیده به بدن بر روی پیکره تراشیده شده است.

نامی که مصریان برای این تندیس‌ها داشته‌اند و دلیل ساختشان آشکار نیست. اما شاید فرعون‌ها برای نشان دادن نزدیکی خویش با ایزدبانوی نیرومند شیر سر سخمت به ساختن این پیکره‌ها پرداخته‌اند.

از دیگر سو در اندیشه مصریان باستان بخشی از روح انسان به نام «با» پس از مرگ به سان پرنده‌ای با سر انسان از بدن جدا می‌شد و زندگی پس از مرگ را در کنار «کا» ادامه می‌داد. «با» جنبه‌ای از روح بود که ویژگی‌های شخصی و فردی انسان را در بر داشت. طبق نوشتارهای کتاب مردگان، «با» جسمانی است و پس از مرگ انسان هنوز به خوردن، نوشیدن و نزدیکی می‌پردازد.

برخی از پژوهشگران «با» را خود شخص می‌دانند نه یک روح معنوی و غیرمادی آنچنان که در اندیشه امروزی پذیرفته شده (162 :1968 ,Zabkar). «با» می‌توانست در اشیای بی‌جان نیز متجلی شود چونان که هر یک از اهرام را نمایانگر «با» برای فرعون سازنده‌اش می‌دانسته‌اند (28 :2003 ,Allen). مصریان تعويذهای زرینی از «با» می‌ساخته‌اند (تصویر 1). از آنجایی که هر گوپت با سر یک فرعون خاص ساخته شده است شاید بتوان گفت که گوپت‌ها نمایانگر «با» برای آن فرعون و نشانه‌ای از زنده ماندن وی پس از مرگ بوده‌اند.

به نظر می‌رسد نخستین گوپت مصری را ملکه هتشپسوت دوم، از سلسله چهارم (سده های ۲۶ تا ۲۸ پ.م) ساخته باشد (تصویر 2). بزرگترین و مشهورترین این تندیس‌ها در جیزه قرار دارد که به عربی آن را ابوالهول (پدر ترس) نام داده‌اند (تصویر 3). این نام هنگامی معنا می‌یابد که به یاد بیاوریم هدف از ساخت تندیس موجودات ترکیبی سترگ، ترساندن و دور نگه داشتن غارتگران از مجموعه گورهای شاهی بوده است.

بر پشت تخت زرین توت عنخ آمون، فرعون به سان گوپتی نیرومند دشمنانش را نابود می‌کند (تصویر 4). پادشاهان مصر در دوره‌های گوناگون نمونه‌های بسیاری از این گوپت‌ها با اندازه‌ها و جنس‌های متفاوت ساخته‌اند (تصویر 5-6) و پس از تسلط هخامنشیان بر مصر در سده ۵ پ.م نیز هنوز ساخت این تندیس‌ها ادامه داشته است.

سوبِک خدای قدرت شاهانه و نظامی در اندیشه مصری را همچون مردی با سر تمساح تصویر می‌کنند. این موجود ترکیبی بیش از هر جا در شهرهای ناحیه فیوم پرستش می‌شد (153 :2010 ,Zecchi). مهم‌ترین نیایشگاه او در کوم‌اومبو قرار داشت (تصویر 7).

مصریان آنوبیس خدای مرگ و تدفین و محافظ مقبره‌ها را موجودی ترکیبی با تن انسان و سر سگ یا شغال تصویر کرده‌اند (تصویر 8). ایزدبانو بَستِت بانویی بود با سر گربه که مردمان مصر پایین او را نماد جنگاوری می‌دانستند (تصویر 9). تحوت ایزد دیگری است با تن انسان و سر لک لک که در پاپیروس‌ها به سان كاتب خدایان تصویر شده است (تصویر 10).

دیگر خدایان ترکیبی مصریان سخمت (انسان – شیر)، خنوم (انسان – قوچ) و هوروس و رع (انسان – شاهین) هستند که در مقاله‌های دیگر به آنها اشاره شده است.

آناتولی، سوریه و اورارتو:

در دو سوی دروازه شهر آلاجاهویوک ترکیه بزرگ‌ترین گوپت‌های ساخته شده به دست هیتیان از سده ۱۴ پ.م جای گرفته‌اند (تصویر 11).

بازنمایی موجودات ترکیبی اساطیری در دوره نوهیتی با تاثیر از هنر آشوری افزون می‌شود. یک لوح سنگی یافت شده در تل حلف سوریه گوپتی ریش‌دار را تصویر می‌کند (تصویر 12). یک نقش برجسته دیگر نشانگر ایزدی است با سه جفت بال و شاخ‌هایی بر سر (تصویر 13). بر لوح سنگی دیگری از این تپه نقش مرد – ماهی رسم شده است (تصویر 14).

یک نمونه کمیاب از کارکمیش تصویر موجود ترکیبی تراشیده شده بر سنگ با بدن شیر، بال‌ها‌ی عقاب، دم مارگون و دو سر انسان و شیر است (تصویر 15). شاید این موجود ترکیبی پیش الگویی برای کیمرا در هنر یونانی باشد. سنگ نگاره‌ای دیگر دو انسان – عقاب را تصویر می‌کند که دستانشان را بالا گرفته‌اند (تصویر 16). بر یک دیوار دیگر در کارکمیش دو شیر – مرد (اوگالو) در کنار دو گاو – مرد (کوساریکو) نقش شده‌اند (تصویر 17).

در کاوش‌های روساهینیلی ترکیه چند تندیس از شیردال‌های مفرغی اورارتویی به دست آمده و گوپت‌هایی که دست‌ها را بر روی سینه به هم چسبانده‌اند (تصویر 18-19). انسان – عقاب‌های عاجی روساهینیلی و نمونه‌های همسان آنها از آلتین تپه (سده ۸ پ.م) آشکارا تاثیر گرفته از هنر نوآشوری هستند (تصویر 20). گوپت‌ها در عاج کندهای یافت شده از ارسلان تاش سوریه نیز همسان برخی آثار نوآشوری از روبرو تصویر شده‌اند (تصویر 21).

دیگر موجود ترکیبی بازنمایی شده در هنر آناتولی باستان اسب – ماهی است. یک آویز زرین از گنجینه لیدی (سده ۷پ.م) به سان این موجود ترکیبی ساخته شده (تصویر 22). نقش اسب – ماهی بر پشت سکه‌های بیبلوس (سده ۴ پ.م) نیز ضرب شده است (تصویر 23).

هند:

موجودی ترکیبی شبیه به گوپت در اندیشه هندی وجود دارد که او را پوروشام‌ریگا (سانسکریت: مرد – جانور) می‌نامند. برخلاف گوپت‌های مصری، میان رودانی، ایرانی و یونانی که امروز به افسانه‌ها پیوسته‌اند باور به این موجود ترکیبی هنوز در هند پابرجاست و تندیس‌هایش را بر در نیایشگاه‌های هندوان می‌توان دید که گناهان زایران پارسا را می‌برد و از ورود نیروهای اهریمنی پیشگیری می‌کند (تصویر 24).

ناراسیما (سانسکریت: مرد – شیر) در نوشتارهای پورانی کالبد ویشنو در چهارمین هبوطش است (34 :2004 ,Deekshitar). ناراسیما با گوپت تفاوت دارد، زیرا بدنش از انسان و سرش از شیر گرفته شده است (تصویر 25).

شیردال در اندیشه هندی گارودا نامیده می‌شود که شهریار پرندگان و مرکب ویژه خدای ویشنو است. این موجود ترکیبی اندام انسانی ورزیده و سر شاهین دارد و چون بال می‌گشاید روی خورشید را می‌پوشاند (2231 ;1916 ,Russel). گارودا در برخی نگاره‌های هندی ویشنو و همسرش لاکشمی را در قالب کریشنا و رادها بر دوش گرفته و پرواز می‌کند (تصویر 26).

کامادهِنو (سورابهی) در اندیشه هندوان مادر همه گاوها دانسته می‌شود (تصویر 27)، او را به سان گاوی سپید با سر یک بانو تصویر می‌کنند که سرچشمه همه کامیابی‌ها است (99 :1993 ,Biardeau).

گانشا را که ایزد فرزانگی و محافظ دانش و هنر است، هندوان با بدن انسان و سر فیل بازنمایی کرده‌اند (تصویر 28).

نوشتارهای سامی:

نیایش خدای نگاهبانی مرکب از انسان، گاو، شیر و عقاب در میان رودان بر نوشتارهای مذهبی یهودیان و سپس مسیحیان نیز تاثیر نهاد. فرشتگان نگاهبان باغ عدن در نوشتارهای عبری کروب یا کروبیم نامیده شده‌اند. اهمیت کروبیم چنان است که در مجموعه عبری کتاب مقدس ۹۱ بار از آن نام برده شده (2 :2008 ,Wood). در کتاب حزقیل نبی (سده ۶ پ.م) کروبیم‌های گرد آمده به دور اورنگ خداوند چنین وصف می‌شوند: با چهار جفت بال و چهار سیمای گوناگون؛ انسان، شیر، گاو نر و عقاب» (حزقیل، ۱: ۱۱۵ و نیز ۹:۱۰-۱۴). در فرسکویی بر دیوار کلیسای یونانی متیورا در کالامباکا، کروبیم برپایه توصیف حزقیل نبی به سان موجودی ترکیبی با چهار سر بازنمایی شده است (تصویر 29).

اهمیت این چهار موجود در سنت یهودی چنان بوده است که به عنوان علامت‌های چهارگانه قرارگاه‌های بنی اسرائیل نیز به کار رفته‌اند. به گونه‌ای که بر بیرق‌ها نشان‌ها و تصاویری از یک شیر برای یهودا، یک انسان برای روبین، یک گاو نر برای افرایم و یک شاهین برای دان برگزیده شده بود تا ترکیب آنها سازنده کروبیم رویای حزقیال نبی باشد (660 :2002 , Keil & Delitzch).

در تلمود نیز این چهار موجود نشانه چهار گونه زندگی در آفرینش هستند، برای همین اسباط دوازده گانه بنی‌اسراییل در زیر پرچم‌هایی با این چهار نشان قرار می‌گیرند (84 ,1999 ,McArthur). در اندیشه مسیحی این موجود ترکیبی به نمادهای چهار انجیل نگار بدل می‌شود که پیرامون سریر خدا گرد آمده‌اند. انسان برای ماتیو (متی)، شیر برای مارک (مرقس)، گاو نر برای لوک (لوقا) و عقاب برای جان (یوحنا). بر سردر کلیسای آرل این چهار تن دیده می‌‌شوند که تخت مسیح را بر دوش گرفته‌اند (تصویر 30).

همچنین این چهار موجود را نشانه دوران‌های متفاوت زندگی مسیح نیز دانسته‌اند. انسان نمادی از زاده شدن مسیح، شیر نمادی از بلوغ او، گاو نشانه قربانی شدنش و عقاب نشانه رستاخیز و عروجش به آسمان (44 :1987 ,Getting).

شیردال نیز به نوشتارهای عبری راه یافته. در مزامیر از پرنده‌ای به نام زیز یاد شده که سر شاهین و تن شیر دارد و چنان بزرگ است که بال‌هایش آسمان را می‌پوشاند (111 :2008 ,Wazana).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. هال، جیمز، (۱۳۸۰)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
2. Zabkar, Louis V., (1968), A Study of the Ba Concept in Ancient Egyptian Texts, Chicago: University of Chicago Press.
3. Allen, James P., (2003), Oxford Guide: The Essential Guide to Egyptian Mythology, New York: Berkley.
4. Zecchi, Marco, (2010), Sobek of Shedet: The Crocodile God in the Fayyum in the Dynastic Period, Umbria: Tau Editrice.
5. Deekshitar, Raja, (2004), Discovering the Anthropomorphic Lion in Indian Art, Marg. A Magazine of the Arts. 55. 4.
6. Russel, R., & Lal, H., (1916), The tribes and castes of the central provinces of India, Vol. I. London: Macmillan & Co.
7. Biardeau, Madeleine (1993), Kamadhenu: ‘The Religious Cow, Symbol of Prosperity, in: Yves Bonnefoy, Asian mythologies. Chicago: University of Chicago Press.
8. Wood, Alice, (2008), Of Wings and Wheels: A Synthetic Study of the Biblical Cherubim, Berlin: Walter de Gruyter.
9. Keil, Carl Friedrich, Franz Delitzsch, (2002), Commentary on the Old Testament, Peabody: Hendrickson.
10. MacArthur, John, (1999), The MacArthur New Testament Commentary, Chicago: Moody Press.
11. Getting, Fred. (1987), The secret zodiac: The hidden art in mediaeval astrology, New York: Routledge & Kegan Paul.
12. Wazana, Nili, (2008), Anzu and Ziz: Great Mythical Birds in Ancient Near Eastern, Biblical, and Rabbinic Traditions, Journal of the Ancient Near Eastern Society

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو