نگاهی به کهن الگوی نقش بز کوهی در بین‌النهرین، مصر، آناتولی، یونان، هند و نوشتارهای سامی

نقش بز کوهی در اندیشه و هنر تمدن‌های باستان

1. میان رودان:

مردمان میان رودان بز کوهی را تجسم باروری انسان‌ها و گله‌ها می‌دانستند (هال، ۱۳۸۰: ۳۵). بز در ارتباط با خدای حاصلخیزی سومری تموز (یا دوموزی) چوپان، معشوق زمینی اینانا (یا ایشتار) است (71 :1990 ,McCall) و در کنار او که در میان رودان شخصیت مرکزی اسطوره چرخش فصل‌ها است نقش می‌شده (تصویر 1).

نقش بز نگهبان ایستاده در دو سوی گیاه زندگی بر روی مهرهای سومری هزاره سوم پ.م نیز تصویر گردیده است (تصویر 2). این بن‌مایه را در آثار کشف شده در گورستان شاهی اور هم می‌توان باز یافت (تصویر 3 و 4).

شاه اکدی شارگالی شاری (۲۳۰۰ پ.م) بر روی یک مهر استوانه‌ای به سان ایزد یا پهلوانی نقش شده که پیش یک بز کوهی زانو بر زمین زده و از کوزه‌ای که در دست دارد بدو آب می‌دهد (تصویر 5).

نقش بز کوهی در بسیاری از عاج کندهای آشور نو در حال خوردن برگ‌های گیاه زندگی تصویر شده (تصویر 6). پیشکش نمودن بز کوهی به عنوان قربانی نیز در هنر آشوری بارها دیده می‌شود (تصویر 7و8).

 ۲. مصر:

مصریان خنوم خدای رود نیل را با سر قوچ تصویر می‌کردند (تصویر 9)، خنوم انسان‌ها را از گل و بر روی چرخ سفالگری می‌سازد (تصویر 10). او گاه به عنوان خدای برکت‌بخش کوزه‌ای در دست دارد که از آن آب به بیرون فوران می‌کند. مصریان خدای آمون را نیز گاه با سر قوچ تصویر می‌کنند (تصویر 11). یک کشتی مرمرین یافته شده از گور توت عنخ آمون در تبس با سر دو بز کوهی آذین شده (تصویر ۱۲) و دسته یک کوزه فلزی از تل بستا نیز به سان بز ساخته شده است (تصویر 13).

۳. آناتولی و سوریه:

از هوروزتپه ترکيه (حدود ۲۰۰۰ پ.م) تندیسی مفرغی یافت شده که نقش دو بز کوهی تنومند را با شاخ‌های بلند تصویر می‌کند (تصویر 14)، نقش یک جعبه آرایش زنانه از اوگاریت سوریه (پایان هزاره ۲ پ.م) ایزدبانویی است که گیاهانی را به دو بز کوهی خوراک می‌دهد (تصویر 15). در میان عاج کندهای فنیقی سوریه نیز می‌توان قوچ‌های محافظ گیاه زندگی را دید (تصویر 16).

۴. هند:

آگنی خدای آتش و پذیرنده قربانی‌ها در اندیشه ودایی همواره بر پشت بز کوهی نقش می‌شود (تصویر 17). گفته شده که آگنی خود در قالب جانورانی چون بز و قوچ در می‌آید تا در مراسم مذهبی قربانی شود. قربانی بز در برابر آتش برای آگنی از مهم‌ترین مناسک دین هندو است (324 :1989 ,Keith). بز کوهی از همراهان شیوا است که در تندیس‌ها او را در یکی از دستان خود گرفته است. پوست بز کوهی سیاه بر دوش زاهدان هندی نشانی از شیوا است (هال، ۱۳۸۰: ۳۵).

سنگ نگاره‌ای از هنر قندهار مردی نشسته بر پشت بز کوهی را میان سه زن در حال نوشیدن نشان می‌دهد (تصویر 18). این اثر را می‌توان حاصل تاثیر روایت‌های ساتیری یونانی در هنر هند دانست.

۵. یونان:

 از آکروتیری (۱۷۰۰ پ.م) در جزیره ترا، تندیسی به نقش بز کوهی زرین یافت شده (تصویر ۱9). هنرمندان مینوسی نقش بز کوهی را در نقش برجسته‌های کاخ كنوسوس کرت (تصویر 20) تصویر کرده‌اند. نقش بز کوهی در زیورهای مینوسی نیز دیده می‌شود (تصویر 21).

بر روی یک کوزه یونانی از ۶۰۰ پ.م  نقش دو بز کوهی در کنار یکدیگر چنان ترسیم شده‌اند که در نگاه اول جانداری با هشت پا و دو سر به نظر می‌رسد (تصویر 22). بز در اساطیر یونانی ارتباط نزدیکی با دیونوسوس خدای مِی خواری و عشرت و پیروانش ساتیرها دارد (هال، ۱۳۸۰: ۳۵) بنابراین معمولا در کنار ساتیرها تصویر می‌شود (تصویر 23).

آمالتیا (تصویر 24) در اندیشه یونانی ایزدبانویی به نقش بز کوهی است که پس از تولد زئوس از او چون دایه‌ای نگهداری می‌کند و او را شیر می‌دهد (484 :1914 ,Hesiod). نام او به معنای خدای بانوی مهربان و مکان زندگیش در کوهستان آیگایون (به معنای بز کوهی) در کرت، نشان از وجود یک نیروی مادینه محافظ کودکان به نقش بز کوهی در اندیشه مینوسی دارد. اشاره به استفاده زئوس از آاِگیس (سپری نفوذ‌ناپذیر ساخته شده از پوست آمالتیا) در برخی روایت‌های اساطیری نشان دیگری از ویژگی محافظت‌گر نقش بز کوهی است (9-446 :1987.Homer ).

6. نوشتارهای سامی:

در کتاب مقدس بارها به شوفار (سازی بادی ساخته شده از شاخ بزيا قوچ) اشاره شده (سفر خروج،۱۶:۱۹ ).

یهودیان در یوم کیپور بزی برای یهوه قربانی می‌کنند، آنگاه خاخام دست بر سر بز دیگری که عزازیل نام دارد می‌نهد و گناهان جامعه‌اش را بر می‌خواند و او را در بیابان رها می‌کنند و باور دارند که او گناهانشان را با خود می‌برد (536 :1992 ,Wright).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. McCall, Henrietta, (1990), Mesopotamian Myths (Legendary Past Series), Austin: University of Texas Press.
2. Keith, A, B, (1989), The Religion and Philosophy of the Vedas and the Upanishads, Delhi: Motilal Banarsidass.
3. Hesiod, (1914), Theogony, Ed. M. A. Cambridge, London: Harvard University Press, William Heinemann Ltd.
4. Homer (1987), The Iliad, Translated by Martin Hammond, London: Penguin Classics.
5. Wright, David, P., (1992), Anchor Bible Dictionary, Ed. David Noel Freedman et al, New York: Doubleday.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو