نگاهی به چند گاو اساطیری همچون گاوش، ایوک داد، برمایه، سریشوک و … که در باورهای ایرانیان باستان نقش مهمی داشتند.

2. ایوَک داد (گاو نخستین)

در بسیاری از اساطیر حیوان نخستین باید برای باروری و آفرینش فدا شود (یونگ، ۱۳۷۸: ۳۷۵). قربانی گاو نخستین، در اساطیر اوستایی برکت‌زا و آفریننده است. بر پایه کتاب‌های دینی پهلوی به ویژه بُندَهش و زادسپرم و دادستان دینیك و دینکرد می‌توان این گونه برداشت کرد که کیومرث و گاو نخستین به نام ایوك داد از خاك درست شدند. گاو در ساحل راست رودخانه داییتی و کیومرث در ساحل چپ آن آفریده شد.

در زادسپرم و پشت هفتم و سیروزه دوم این گاو را ماده، سپید و نورانی، همچون ماه وصف کرده‌اند، گاو و کیومرث تا سه هزار سال در آرامش بودند.تا آنکه در یورش اهریمن، در کنار رود داییتی، زار و بیمار شد و از بین رفت. به سبب داشتن سرشت گیاهی، از اندام‌های این گاو ۵۵ گونه غله و ۱۲ گونه گیاه شفابخش روییدند.

پس از آن هر چه در تخمه او روشن و نیرومند بود به فلک ماه برده شد و پس از پاک شدن در پرتو نور ستارگان، دو آفریده از آنها شکل گرفتند که یکی نرینه بود و دیگری مادینه و از آنان دویست و هشتاد گونه از جانوران پدید آمدند (بندهش، بخش ۱۰، بند ۱)، این جانوران بنا بر بندهش و زادسپرم، گوسپندان بر زمین، مرغان در هوا و ماهیان در آب بودند.

در نوشتارهای اوستایی و پهلوی بارها به این همبستگی گاو با ماه اشاره شده است.

بر اساس این روایت کهن آفرینش ایرانی، گاو همواره به سان بن و ریشه جانوران و گیاهان ستایش گردیده.

4. گرزه گاوسر

کمتر جنگ افزاری جایگاهی همپای گرز گاوسر در ادبیات و سنت‌های مذهبی ایران دارد (247 :1985 ,Harper)

موبد زردشتی به هنگام برگزاری آیین‌های مربوط به آتش این گرز را حمل می‌کند. این گرز در جامعه زردشتی گرز فریدون یاگرز مهر خوانده می‌شود (53 :1968 ,Boyce).

به گفتار شاهنامه این گرز سلاح دلاورانی است چون فریدون ، لهراسپ و بهرام

در اوستا به جنبیدن «گاودرفش» در باد نیز اشاره می‌شود (یسنا، هات ۱۰، بند ۱۴)، و این نشان می‌دهد که ایرانیان (شاید در دوران فریدون) بر درفش خود نقش گاو داشته‌اند.

همچنین در نوشتارهای حماسی از یک ساز جنگی (نایی که به هنگام رزم می‌نوازند) به نام گاودُمب سخن رفته (یادگار زریران، بند ۲۶)

6. نقش گاو در زایش زردشت

جوهر تن زرتشت را اورمزد از نزد خویش به سوی باد و از باد به سوی ابر به حرکت درآورد و به صورت آب، قطره قطره بر زمین فرو فرستاد. در پی آن گوناگون گیاهان از زمین روییدند. پوروشسب شش گاو سفید زرد گوش را به سوی آن گیاهان روانه کرد. دو گاوی که هنوز نزاییده بودند، به گونه‌ای معجزه آمیز شیردار شدند. بدین گونه جوهر تن زردشت که در آن گیاهان بود با شير آن گاوان آمیخته شد. دوغدو به خواست پوروشسب دیگ چهارگوشي را برگرفت و شیر گاوان را در آن دوشید و آن را به ستون بزرگی آویخت. جوهر تن زردشت در آن شیر بود (آموزگار و تفضلی، ۱۳۷۰: ۴۱).

7. جدال تیشتر و بهرام به سان گاو با دیوان

بهترین شرح نبرد ستاره تشتر (شعرای یمانی یا سیروس) با اپوش در تیر یشت (بندهای ۲۰ تا ۲۲، ۲۶ تا ۲۸) آمده است. تیشتر، ستاره‌ای است که نطفه آب، زمین و گیاهان با اوست و برای این که بتواند به سرزمین خشک و تشنه باران ارزانی دارد، باید بر اپوش دیو خشک سالی چیره گردد. او در تیر یشت برای پیروزی بر اپوش ستایش می‌شود ایزدی که آب‌های ایستاده و جاری، جویبار و برف و باران در اشتیاق دیدار اویند و در انتظار وقتی که چشمه‌های آب، سترگ‌تر از شانه اسب‌ها به جریان در آیند تا کشتزاران و دشت‌ها و ریشه گیاهان را از رطوبت خود نیرو بخشند (تیریشت، بندهای ۴۱ تا ۴۲).

نبرد تيشتر با اپوش سه بار و هر بار ده شب ادامه دارد. تيشتر در ده شب دوم این جدال در قامت یک گاو زرین شاخ به پرواز در می‌آید (تیریشت، بند ۱۶). یکی از تجلی‌های بهرام (ورثرغنه) در جدال با دیوان نیز ورزای زیبای زرد گوش با شاخ زرین است (بهرام یشت، بند ۷)

8. گاو سریشوک یا هذیوش

 از موجودات افسانه‌ای و اسطوره‌ای ایران باستان است که ذکری از آن در اوستا نیز آمده است.

انسان را جز بر پشت گاوی آسمانی به نام سریشوک یا هذیوش سوار شدن یارای سفر از کشوری به کشوری دیگر نبود. سریشوک را گوپت شاه (باشنده ای گاو – مرد که نیمی از او انسان و نیمه دیگر او گاو است) به دقت مراقبت می‌کند. این گاو آخرین جانداری است که در فرشگرد قربانی می‌شود (هینلز، ۱۳۸۹: ۴۳). در آن زمان از تن او هوش (شراب بیمرگی) مهیا کنند (بندهش، بخش ۱۹، بند ۱۳).

بر پایه بندهش در دوران تهمورث زمانی که مردم در حال جابجایی بر پشت این گاو بودند آتشدان آنها بر اثر توفان به دریا می‌ریزد و سه آتش بزرگ اساطیر که همان آتش‌های مقدس هستند جای آن را می‌گیرند و با درخشش و روشنایی خیره کننده راه را برای گذر مردم نمایان می‌سازند (بویس،۱۱۷:۱۳۸۹ ) واژه سریشوک از همین سه آتش گرفته شده است.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Zeder, M. A., (2008), Domestication and early agriculture in the Mediterranean Basin: Origins, diffusion, and impact, Proceedings of the National Academy of Sciences.
2. پورداوود، ابراهیم (۱۳۵۶)، یشت ها، ج ۱و۲، تهران: دانشگاه تهران
3. یونگ، کارل گوستاو، (۱۳۷۸)، انسان و سمبول هایش، ترجمه محمود سلطانیه تهران: جامی
4. Darmesteter, James, (1883), Essais orientaux, Paris: A. Lévy.
5. Harper, Prudence Oliver, (1985), The Ox-Headed Mace in Pre-Islamic Iran, Papers in Honor of Professor Mary Boyce, Acta Iranica 24.
6. Boyce, M., (1968), On the Sacred fires of the Zoroastrians, BSOAS, XXXI.
7. Clauss, Manfred, (2000), The Roman Cult of Mithras: The God
8. Ulansey, David, (1991), Origins of the Mithraic Mysteries
9. هینلز، جان، (۱۳۶۸)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
10. بویس(۱۳۸۹)، زردشتیان باورها و آداب دینی آنان، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: ققنوس .
11. دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۷)، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو