اسفنکس و 12 موجود ترکیبی اساطیر یونان باستان

نگاهی به موجوداتی همچون گریفین، اسفنکس، سنتاور، مینوتور، پگاسوس و … در اساطیری یونان باستان

2. اسفنکس:

اسفنکس در اساطیر و هنر یونان هیولایی با سر زن، بدن شیر ماده، بالهای عقاب و دمی با سر مار بود که نقشی بدخواهانه داشت و موجب خرابی و شوربختی می‌شد. به نظر می‌رسد واژه اسفنکس از فعل اسفینگو (به معنای فشردن) آمده باشد. شاید بدین سبب که شیر گلوی شکارش را می‌فشارد (312 :1996 ,Liddell). هزیود در معرفی اسفنکس، پدر او را اورثوس (هیولایی با دو سر سگ) و مادرش را اکیدنه یا کیمرا می‌داند (327 ;1914 ,Hesiod).

آنها از موجودات دنیای زیرزمین و متعلق به اساطیر اولیه یونانی هستند، پیش از آن که خدایان اولمپ به شهریاری برسند. اسفنکس همچنین نماد شهر باستانی خيوس بود و از سده ۶ پ.م بر روی سکه‌ها و مهرهای مردم این شهر نقش می‌شد. ساخت تندیس‌هایی از اسفنکس با چهره زنانه اغلب نشسته بر یک سرستون در یونان رایج بود (تصویر 2).

هرودوت در توصیف تندیس‌های ترکیبی مصری، نمونه های با سر گاو را «کریو اسفنکس» و نمونه‌های با سر شاهین را «هيراكو اسفنکس» نامیده است.(Gwynn-Jones, 1998: 213)

مشهورترین داستان یونانی مرتبط با اسفنکس پرسش او از اودیپ است (تصویر 3). بنا بر اسطوره، اسفنکس بر دروازه شهر تبس به نگهبانی ایستاده بود و برای راه دادن مسافران به درون شهر از آنان چیستانی می‌پرسید که متن آن در نوشتارهای نخستین آشکار نشده است (21 ;1981 ,Lowell). در روایت‌های بعدی چنین آمده است: هرا (یا آرس) اسفنکس را از زادگاهش در اتیوپی (اشاره به ریشه خارجی جانور) به تبس فرستاده بودند؛ و این مشهورترین چیستان تاریخ این گونه بود: «کدام جانور روز را با چهار پا می‌آغازد، در میانه روز بر دو پا و در شامگاه بر سه پا تکیه می‌زند و هرچه شمار پاها افزون شود ناتوان‌تر است؟» او هرکس که پاسخ را نمی‌دانست خفه می‌کرد و می‌بلعید.

اودیپوس پاسخ را که انسان بود دریافت. برخی پژوهشگران از چیستان دیگری نیز یاد کرده اند: «کدام دو خواهرند که هریک از درون دیگری زاده می‌شوند؟» پاسخ شب و روز است که در یونانی هر دو واژه مادینه‌اند (324 :1996 ,Grimal). اسفنکس در پایان خود را از صخره‌ای که بر آن ایستاده بود فرو می‌افکند و می‌میرد. اودیپوس را نماد گذار از دین کهن یونانی به دین نو (پرستش خدایان المپی) دانسته‌اند.

3. مینوتور:

بنا بر اساطیر یونانی موجودی با سر گاو و بدن انسان به نام مینوتور توسط مینوس شاه کرت در بنایی پر پیچ و خم به نام لابیرنت نگهداری می‌شد. مینوتور سرانجام به دست تسیوس پهلوان آتنی کشته شد. نگاره جدال مینوتور و تسیوس بر روی بسیاری از سفال‌های یونانی به چشم می‌‌خورد (تصویر 4).

5. تریتون:

 تریتون خدایی یونانی و از فرزندان پوزییدون ايزد دریا است که به سان مرد – ماهی بازنمایی می‌شود (332 ,1 :2008 ،Ovid) او با دمیدن در صدفی حلزونی امواج دریا را بر می‌انگیزد یا آرام می‌کند (تصویر 6). همسان او نریوس است، از فرزندان گایا و پدر نرپیدها که در دریای اژه زندگی می‌کند و لقبش پیرمرد دریا است(233 :1914 ،Hesiod) او را همچون مردی با پایین تنه و دم ماهی تصویر کرده‌اند (تصویر 7).

7. اکیدئه و تیفون:

اکیدئه هیولایی است نیم زن و نیم مار (تصویر 9)، نیرومند و گوشت‌خوار که نه می‌میرد و نه پیر می‌شود و خانه‌اش غاری است در ژرفای زمین(295 :1914 ،Hesiod) جفت او تیفون پسر تنومند گایا است که از شانه‌هایش صد مار روییده که از دهانشان آتش بیرون می‌ریز(306 ;1914 ،Hesiod) در برخی بازنمایی‌ها پاهای تیفون به سان مار تصویر شده‌اند (تصویر 10). بسیاری از هیولاهای اساطیری یونانی از زوج اکیدنه و تیفون زاده شده‌اند. از جمله سربروس موجودی با سه سر سگ و دم‌های مارگون (تصویر 11).

9. هیپوکمپ:

اسب با دم ماهی را یونانیان هیپوکمپ می‌نامیدند که مرکب پوزئیدون بود (24 :1987 ,Homer). نقش هیپوکمپ را مردمان فنیقیه بر سکه‌هایشان ضرب کرده و رمی‌ها در موزاییک‌هایشان تصویر نموده‌اند (تصویر 13).

11. هارپی:

هارپی پرنده‌ای است مادینه با چهره انسان که نامش معنای رباینده می‌دهد (تصویر 15). هارپی‌ها شریر و خشن بودند و گاه وظیفه بردن انسان‌های درگذشته به دنیای زیر زمین را به عهده داشتند. هزیود در نسب نامه خدایان آنها را دو خواهر می‌داند (265 :1914 ,Hesiod) اما ویرژیل در انه‌اید آنان را سه خواهر معرفی می‌کند (309 ,3 :1997 ,Virgil).

در کنار آنها از سیرن‌ها می‌توان یاد کرد، دو یا پنج دختر زیبای بالداری که دریانوردان را با آوازی دلفریب اغوا می‌کردند تا کشتی شان به صخره بخورد (353 :2011 , Dowden & Livingstone). اودیسه برای گریختن از وسوسه سیرن‌ها گوش ملوانانش را با موم پر کرد، اما خود را به دکل کشتی بست تا بتواند آوازشان را بشنود (تصویر 16).

13. هیپالکتریون:

یکی دیگر از موجودات ترکیبی در هنر یونانی هیپالکتریون است که نیم اسب و نیم خروس تصویر گردیده است (تصویر 18).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Friar, Stephen, (1987), A New Dictionary of Heraldry, New York: Alphabooks.
2. Wellhausen, Julius, (1885), Prolegomena to the History of Israel, Edinburgh: Black
3. Liddell, Henry George, Robert Scott, Henry Stuart Jones, and Roderick McKenzie, (1996), Greek-English Lexicon, Oxford: Oxford University Press.
4. Hesiod, (1914), Theogony, Ed. M. A. Cambridge, London: Harvard University Press, William Heinemann Ltd.
5. Gwynn-Jones, P., (1998), The Art of Heraldry: origins, symbols, designs, London : Parkgate.
6. Lowell, Edmunds, (1981), The Sphinx in the Oedipus Legend. Königstein: Hain.
7. Grimal, Pierre, (1996), The Dictionary of Classical Mythology, New Jersey: Wiley-Blackwell.
8. Ovid, (2008), Metamorphoses, Translated by A. D. Melville, introduction and notes by E. J. Kenney. Oxford: Oxford University Press.
9. Hesiod, (1914), Theogony, Ed. M. A. Cambridge, London: Harvard University Press, William Heinemann Ltd.
10. Homer (1987), The Iliad, Translated by Martin Hammond, London: Penguin Classics.
11. Hesiod, (1914), Theogony, Ed. M. A. Cambridge, London: Harvard University Press, William Heinemann Ltd.
12. Virgil. (1997), Aeneid, John Dryden (Translator), Frederick M. Keener (Editor), London: Penguin Classics.
13. Dowden, Ken, Niall Livingstone, (2011). A Companion to Greek Mythology, New Jersey: Wiley-Blackwell.
14. Grimal, Pierre, (1996), The Dictionary of Classical Mythology, New Jersey: Wiley-Blackwell.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو