نماد شیر در آثار هنری ایران باستان
شیر همواره از مهم‌ترین کهن الگوها در میان ایرانیان به شمار آمده است. در این مقاله نماد شیر در آثار هنری ادوار باستانی ایران بررسی می‌شود.
نماد شیر در اندیشه مردمان خاور باستان نماد شهریاری و دلاوری است، چنان که نامش بر بسیاری از شاهان نهاده شده. نمادی است سلطنتی و نشانه ای از شجاعت و قدرت، مصریان از سر بزرگداشت، نام‌های هخامنشی را با نگاره شیر می‌نوشته‌اند و شاهنامه اشاره به نشستن شیر بر درفش ایران دارد. تندیس شیر بر گورها نشانه دلاوری فرد درگذشته است. سریر ایزدبانوان بر دوشش و تخت شاهان بر پنجه‌اش استوارند. شیر بر در نیایشگاه‌ها به نگاهبانی می‌ایستد و نقش‌کنده شده بر سنگش چون نیرویی محافظ به گردن آویخته می‌شود. شاهان در خاور باستان برای اثبات دلاوریشان به شکار شیر می‌رفته‌اند. چرا که شیر همواره از مهم‌ترین کهن الگوها در میان ایرانیان به شمار آمده است.
3. عیلام:
از نیایشگاه اینشوشیناک در شوش شیری نشسته بر یک سریر چرخ دار یافت شده که یادآور شیران نگهبان عیلامی است (تصویر 3) .
تیغه تبر مفرغی شاه اونتاش ناپیریشا (۱۳۰۰ پ.م) از دهان شیری غرنده بیرون آمده است (تصویر 4).
در یک سنگ نگاره از عیلام میانه پایه تختی که شاهدخت بر آن نشسته از پنجه شیر است (تصویر5). تخت با پنجه شیر در خاور باستان نشانه‌ای شاهانه است.
عیلامیان زیورهایی از عاج (تصویر 6) و سنگ (تصویر 7) نیز با نماد شیر لمیده می‌‌ساخته‌اند.
4. دوره آهن:
یک تنديسک سنگی از نیایشگاه سرخدم لرستان شیری کمین گرفته را تصویر می‌کند (تصویر8). نماد شیر در همین دوران بر روی سرتبرهای آیینی مفرغی لرستان (تصویر 9 و 10)، دستبندهای مفرغی (تصویر 11) و لگام اسبان (تصویر 12) نیز حضور دارد. بر روی یک سر سنجاق مفرغی از لرستان سرهای دو جفت شیر به هم پیوسته دیده می‌شود (تصویر 13). یک تکوک سیمین از کلماکره نیز با سر شیری غرّان آذین یافته است (تصویر 14). پرشماری نماد شیر بر آثار لرستان نشانگر ارجمندی این کهن الگو در اندیشه مردمان آن سامان است.
بازوبند زرینی از زیویه یافت شده که با سر دو شیر خشمگین آذین گردیده (تصویر 15). نماد شیر در عاج كندهای زیویه نیز دیده می‌شود (تصویر 16). برجام حسنلو دو نماد شیر نقش شده، یکى لميده است و اژدها و مردی را بر پشت دارد و دیگری ایزدبانویی را بر دوش نشانده. در آثار مفرغين حسنلو نیز نماد شیر بارها تصویر گردیده (تصویر 17 و 18).
بر دور جام زرین کلاردشت سه شیر چرخان دیده می‌شوند (تصویر 19), شیرهایی درحال دریدن گوزن گرداگرد جام عمارلو نقش شده‌اند (تصویر 20). از ارجان شمعدانی یافت شده که پایه‌های آن را دو شیر ایستاده بر پشت دو گاو نگاه داشته‌اند (تصویر 21).
5. دوران هخامنشی، پارتی و ساسانی:
نماد شیر از مهم‌ترین نمادهای هنر هخامنشی است، تخت شاه همواره پایه‌هایی به سان پنجه شیر دارد (تصویر 22). تخت بزرگی که نمایندگان ساتراپی‌ها در سنگ نگاره‌های نقش رستم به دوش دارند نیز چنین است، بر دیوارهای آپادانای شوش یک ردیف شیر غرّان از آجر العاب‌دار نقش شده بوده (تصویر 23). شیرهای سنگی نگاهبان در پارسه نیز حضور داشته‌اند (تصویر 24).
یک شمشیر زرین شاهی دسته‌ای از سر دو شیر دارد (تصویر 25) و زیباترین تکوک‌ها و جام‌های هخامنشی هم از پیکر شیر شکل گرفته‌اند (تصویر 26 و 27)، نماد شیر خشمگین را بر سنگ نگاره‌های هخامنشي قصر ابونصر نیز می‌توان دید (تصویر 28). رویارویی دو شیر خشمگین از نمادهای رایج این دوران است (تصویر 29 و 30). در یک نمونه بسیار کمیاب سر دو شیر به هم پیوسته و یکی شده است (تصویر 31).
شیرهای مفرغی کاربرد وزنه نیز داشته‌اند (تصویر 32). یک نمونه يافت شده از ساتراپی لیدیه حدود ۳۱ کیلوگرم (نزدیک به یک تالنت بابلی) وزن دارد. نماد شیر را به سان محافظ بر بازوبندها (تصویر 33)، گردن آویزها (تصویر 34) و آذین‌های پوشاک (تصویر 35) نیز در دوره هخامنشی می‌توان دید. در میانه هزاره نخست پ.م در شمال خاوری ایران نماد شیر در آثار گنجینه پازیریک (تصویر 36) هم حضور دارد. بر یک جام سیمین پارتی نماد شیری درحال پریدن با ظرافت زرکوبی شده (تصویر 37)، تکوک پارتی دیگری شیر خشمگین و غرّانی را تصویر می‌کند (تصویر 38).
یورش شیر به گاو در دیوارنگاره‌های ساسانی تاق بستان نیز دیده می‌شود (تصویر 39). نماد شیر بر روی یک جام ساسانی بزکوهی را شکار کرده است (تصویر 40). دیگر نقش رایج در هنر ساسانی رویارویی دو شیر خشمگین است که بر روی یک ابریق سیمین تصویر شده (تصویر 41). این بن‌مایه را می‌توان بر بسیاری از پارچه‌های ابریشمی ساسانی و ابتدای اسلام نیز دید (تصویر 42 و43).
منابع
برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری
بلاگ هنداکو
موجود ترکیبی در اساطیر و هنر تمدن‌های باستان
بررسی انواع موجود ترکیبی همچون گوپت، کارکمیش، پوروشامریگا و گارودا که در هر کدام از فرهنگهای باستانی مصر، آناتولی، هند و سامی نام و ویژگیهای متفاوتی داشتند.
4 جانور اساطیری در ایران باستان
جانور اساطیری ترکیبی در ایران باستان، همچون گوپت، شیردال، مرتی خُوار و خَرَ، موجوداتی فراطبیعی و شکست ناپذیر با تواناییهای چندگانه بودند.
نماد مار در اساطیر و هنر 5 تمدن باستان
نگاهی به نماد مار تیامت، واجت، نهبکا، آپپ، ششا، کالیا، اوروبوروس، مدوسا، مار اغواگر و دیگر مارهای اساطیری تمدن‌های باستانی و تاثیر آن بر آثار هنری این مردمان.
جالب و دل انگیز بودنگارش تان💯👌👏🌸
درود به شما
خوشحال هستیم که دوست داشتنید