بررسی کهن الگوی نقش شیر که از دیرباز نقشمایه‌ای پرکاربرد در تمدن‌های باستانی بشر بوده است.

نقش شیر در اندیشه و هنر تمدن های باستانی

1. میان رودان:

سومریان خدای‌بانوی عشق و جنگاوری اینانا (تصویر 1) و بابلیان کهن، خدای هوا اَداد (تصویر 2) را ایستاده بر پشت شیر می‌انگاشتند. شیر جانور ویژه اینانا به شمار می‌رفت.

شیر مرکب ایشتار(تصویر 3 و 4) خدای‌بانوی عشق و باروری اکدی و نشانگر جنگاوری او بود (هال، ۱۳۸۰: ۶۲). بر دیوارهای خیابان منتهی به دروازه ایشتار بابل شصت شیر تنومند (تصویر 5) صف کشیده بر کاشی به نگهبانی ایستاده بودند (رو، ۱۳۶۹: ۱۹۱). دروازه نیایشگاه آشوری ایشتار در نمرود را نیز دو شیر سنگی بزرگ نگاهبانی می‌کردند (تصویر 6).

شَـمَـش خدای خورشید بابلیان گاه با نقش شیر نمایش داده می‌شده. اسرحدون پادشاه آشوری شیری سنگی به نیایشــگاه شَـمَـش هدیه کرده است (150 :1945 ,Krappe) شَـمَـش در اندیشه میان رودانی ساکن خورشید است، بعدها این خدا با خورشید یکی انگاشته می‌شود و واژه شمس در زبان عربی بازمانده این ترکیب است.

 بابلیان صورت فلکی شیر را اورگولا (شیر بزرگ) نام داده بودند. قلب الاسد روشن‌ترین ستاره این پیکر آسمانی که در سینه آن جای گرفته است برای آنان نشان پادشاهی بود و ستاره شاه نام داشت(140 ;2008 ،White).

در هنر میان رودان نیز نقش شیر گاو اوژن رایج است. این بن‌مایه را می‌توان بر یک جام از اوروک (تصویر 7) و عاجی گوهرنشانده شده از گورستان شاهی اور (تصویر 8) دید. در اور سردیسی سیمین از شیری با چشمان درخشان یافت شده (تصویر 9)، شیرهای نر و ماده بر روی چنگ اور نیز دیده می‌شوند که با خنجری بر کمر و جامی در دست ماهیتی انسانی یافته‌اند (تصویر 10).

از مسیلیم پادشاه شهر سومری کیش (۲۶۰۰ پ.م) سرگرزی سنگی به جا مانده که گروهی از شیران را در حال جدال نشان می‌دهد (تصویر 11)، از تل حرمال (۱۸۰۰ پ.م) در بابل کهن شیر غرانی در دست است که شاید نقش نگهبان نیایشگاه را داشته است (تصویر 12).

 آشوریان نیز نقش شیر را در دیوارنگاره‌های خود بسیار به کار برده‌اند. سریرهای شاهانه آشوری هم پایه‌هایی همچون پنجه شیر داشته است.

یورش شیر به گاو از نقش‌های رایج در عاج کندهای نوآشوری است (تصویر 13- 16). شیرهای عاجی آشوری خشمگین و غران ساخته شده‌اند (تصویر 17).

از دوران نوآشوری وزنه‌هایی مفرغین با نقش شیر و به وزن ۱۵ مینا (هر مینا نزدیک یک کیلوگرم) به جا مانده است (تصویر 18).

 در دیوارنگاره کاخ سارگون دوم در دورشاروکین (سده هشتم پ.م) شاه ایستاده و شیر نوزادی را با یک دست بغل کرده است (تصویر 19). شاهان آشوری شیفته تصویرگری صحنه‌های شکار شیر بوده‌اند. آنها بر این باور بودند که شکار شیر چهره شاهی نیرومند و نگهبان شکست ناپذیر سرزمین آشور را برایشان به ارمغان می‌آورد.

گاهی حتی شیرهایی از آفریقا برای شاهان آشور فرستاده می‌شد تا در یک نمایش درباری شکار شوند. آنچنان که بر دیوارهای کاخ آشوربانیپال در نینوا دیده می‌شود این شیرها توسط سربازی از قفس آزاد می‌شدند تا به سوی شاه که بر زمین یا پشت ارابه‌ای ایستاده بود یورش ببرند و به ضرب نیزه یا شمشیر با پیکان وی دچار شوند (تصویر 20). شیر در این شکار درباری چندین بار زخم می‌خورد تا کشته شود (تصویر 21).

2.مصر:

به نوشته پلینی، مصریان ستارگان صورت فلکی شیر را نیایش می‌کرده‌اند، زیرا طغیان نیل که کشاورزی سرزمین مصر بدان وابسته بود به هنگام ورود خورشید به این برج رخ می‌داده است .(Hinckley, 1899: 253)

نقش شیر برای مصریان نیز نماد شهریاری بوده است. آنان پیروزی بر نوبیان دشمنان سنتی خود را با غلبه شیر بر سرباز نوبی نشان می‌داده‌اند (تصویر 22 و 23). آهی بزرگ فرعون مصر، «شیر فرزند خدای خورشید» نامیده می‌شده است (150 :1945 ,Krappe). سریرهای شاهانه مصر نیز پایه‌هایی از پنجه شیر دارند. تخت زرین توت‌عنخ‌آمون به جز این با سر دو شیر نیز آذین یافته (تصویر 24). | برای شاهان مصری هم شکار شیر آیینی درباری به شمار می‌رفته. از نخستین نمونه‌های این نقش می‌توان به لوح شکارگران اشاره کرد که از نقده III سده( ۳۱ پ.م) به دست آمده (تصویر 25). در گور توت‌عنخ‌آمون نیز نقش او در حال شکار شیر بر روی سنگی یافت شده است (تصویر 26).

سِـخمت نیرومندترین خدای جنگجو در اندیشه مصریان و نگاهبان فراعنه در نبرد، بانویی با سر شیر بود. مصریان تندیس‌های بسیاری از سِـخمت ساخته و او را بر دیوار نیایشگاه‌ها نقش کرده‌اند (تصویر 27 و 28). سِـخمت نیز بر روی سر خویش گرده خورشید دارد. او مادر ماهِس خدای شیر سر جنگ بود (215 :1987 ,Lurker)

در یک سنگ نگاره مصری از دوره رامسس دوم (سده ۱۳ پ.م) خدای بانوی میان رودانی آنان بر پشت شیر نقش شده است (تصویر 29). نقش  شیران نگاهبان از آستانه گورستان های مصری نیز یافت شده‌اند، از جمله نمونه‌ای از دوره هخامنشی در سقاره (تصویر 30).

 از هُورمهِب فرعون مصر (۱۳۰۰ پ.م) حلقه‌ای زرین با نقش شیر باقی مانده (تصویر 31)، انگشتری‌ها و آویزهای بسیاری با نقش شیر محافظ در مصر ساخته می‌شده‌اند (تصویر 32 – 35).

3.آناتولی، سوریه و اورارتو:

از کهن‌ترین نمونه‌های بازنمایی نقش شیر در خاور باستان می‌توان به تصاویر کنده‌کاری شده بر ستون‌های نیایشگاه گوبکلی تپه (۹۵۰۰ پ.م) ترکیه اشاره کرد (تصویر 36).

تندیس ایزدبانوی بازمانده از چاتال هویوک نمونه‌ای بسیار کهن از رسم نشستن خدای‌بانوان بر تخت شیر است (تصویر 37). از شهر اورکیش هوریان (تل موزان امروزی، شمال سوریه، ۲۱۰۰ پ.م) تندیسی با نقش شیر یافت شده که از کتیبه ساخت نیایشگاهی برای خدای نرگال محافظت می‌کند (تصویر 38). پیکره یک شیر برنزی طلاکوب از آجم‌هویوک (سده ۱۸ پ.م) پوشاک انسانی به تن دارد (تصویر 39).

شهر هاتوسا (بغازکوی امروزی) تخت‌گاه هیتیان در هزاره دوم پ.م دروازه‌هایی با نقش شیرهای غرنده دارد (تصویر 40). این شیران نگهبان در بسیاری دیگر از شهرهای هزاره نخست پ.م آناتولی و سوریه همچون عين داره (تصویر 41)، یادیا (تصویر 42)، تل تایینات (تصویر 43) و اصلان تپه (تصویر 44) یافت شده‌اند.

‌بر سنگ‌‌ ‌نگاره‌ای از کارکمیش (سده ۹ پ.م) خدایان خورشید و ماه هیتیان بر پشت شیری بزرگ ایستاده‌اند (تصویر 45).

بر روی یکی دیگر از دیوارنگاره‌های کارکمیش تخت خدای‌بانویی بر پشت شیر نقش شده است. این نقش را می‌توان بر اثری از کاخ آرامایی در تل حلف سوریه (سده ۱۰ پ.م) نیز یافت (تصویر 46)، نقش‌هایی از شکار شیر نیز از کارکمیش (تصویر 47) و حلف (تصویر 48) به جا مانده است.

اورارتوها هم به نقش شیر اهمیت بسیار داده‌اند. خالدی (هالدی) خدای بزرگ اورارتو ایستاده بر شیر تصویر شده است (تصویر 49و50), تندیس‌هایی با نقش  شیر غرّان از آلتین تپه نیز به دست آمده‌اند (تصویر 51).

بر نخستین سکه‌های تاریخ که در لیدیه (سده ۷ و ۶ پ.م) ضرب شده‌اند نقش شیری دیده می‌شود که خورشید بر آن نشسته است (تصویر 52). این انگاره بر سکه‌های حکومت مازایوس (سده ۴ پ.م) در آناتولی به نمونه کهنی از نقش شیر و خورشید تبدیل می‌گردد (تصویر 53).

سکه کروزویید که توسط کرزوس شاه لیدی ضرب می‌شد با نقش شیر و گاو آذین شده (تصویر 54). نقش کامل یورش شیر به گاو را می‌توان دو سده پس از آن بر روی سکه‌‌های حکومت مزایوس دید(تصویر 55).

4. هند:

از موهنجودارو تندیس‌هایی به دست آمده که سر دو شیر را پیوسته به هم نشان می‌دهند (تصویر 56). بر روی ستون آشوکا یکی از مهم‌ترین نمادهای هنر هندی، سه شیر پشت به هم نشسته‌اند (تصویر 57). یکی از القاب بودا شیر شاکیا (نام خاندانی‌اش) است. بودا و بوديساتواها را گاه نشسته بر پشت شیر یا تخت شیرنشان نقش می‌کنند (تصویر 58و59).

مرکب ایزدبانو دورگا شیری است به نام ماناشتالا (تصویر 60), خدای‌بانوان دیگری چون پارواتی، راهو و ماریامان نیز بر پشت شیر می‌نشینند (تصویر 61). در ورودی برخی از نیایشگاه‌های جنوب هند نقش شیر در قالب یالي (يا ويالا) استفاده می‌شود، شيرى غرّان که بر پشت یک فیل روی دو پای خود ایستاده است (تصویر 62). یالی گاهی خدایی را بر دوش دارد و گاه با دیگر جانوران ترکیب می‌شود. او را محافظ و نگهبان نیایشگاه می‌دانند.

5. يونان:

مهم‌ترین نماد شهر میسن دروازه شیران است. بر بالای این دروازه دو شیر در دو سوی ستونی به نگهبانی ایستاده‌اند (تصویر 63). نقش شیر در تزیینات زرین گورهای میسنی نیز بارها تصویر شده (تصویر 64). از مشهورترین آثار هنر میسنی خنجری است که بر روی آن نقش گروهی از سربازان مسلح در حال شکار شیر دیده می‌شود (تصویر 65).

نقش شیر غرنده را می‌توان به شکل‌های گوناگون بر روی سفال‌های سده‌های ۷ و ۶ پ.م در یونان دید (تصویر 66 – 68). نقش شیر گاو شکن در یونان نیز از حدود ۵۰۰ پ.م به گونه تنديس (تصویر 69) یا بر روی سفالینه‌ها (تصویر 70) آشکار می‌گردد. هرکول در نخستین خوان از سفرهای قهرمانانه‌اش با شیر نِـمیان روبرو می‌‌شود و او را شکست می‌دهد. این جدال بارها در هنر یونانی بازنمایی شده است (تصویر 71).

6. نوشتارهای سامی:

عاموس نبی خداوند را با نقش شیر غرنده تشبیه کرده است: «چون شیر غرش می‌کند، کیست که نترسد؟ چون خدا فرمان می‌دهد، کیست که بتواند سکوت کند؟» (عاموس، ۳:۸).

داریوش مادی پادشاه کلده به تحریک برخی درباریانش دانیال نبی را به کنام شیران می‌اندازد، اما آنها آسیبی به او نمی‌رسانند، پس داریوش بدگویان را خوراک شیران می‌سازد (دانیال، باب ششم).

سامسون با دستان خالی بر شیر نری غلبه می‌کند (داوران، باب ۱۴).

در اندیشه مسیحی نقش شیر به عنوان سن مارک (مرقس) انجیل‌نگار به کار می‌رود. خود مسیح نیز به هنگام رستاخیز در برخی بازمون‌ها در قامت شاه جهان همچون شیر تصویر می‌شود.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1.  هال، جیمز، (۱۳۸۰)، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر
2. Krappe, Alexander H., (1945), The Anatolian Lion God, Journal of the American Oriental Society, Vol. 65, No. 3.
3. White, Gavin, (2008), Babylonian Star-lore, London: Solaria Publications.
4. Hinckley, Richard Allen, (1899), Star Names: Their Lore and Meaning, New York: Dover.
5. Krappe, Alexander H., (1945), The Anatolian Lion God, Journal of the American Oriental Society, Vol. 65, No. 3.
6. Lurker, Manfred, (1987), Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons, New York: Routledge.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو