گل نیلوفر از دیرباز از پرکاربردترین نقوش در هنر ایران زمین بوده است. در این مقاله به نشانه شناسی گل نیلوفر در کهن الگوها پرداخته می‌شود.

گویند این گل با آفتاب سر بیرون می‌آورد و باز با آفتاب فرو می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رود، و گویند مرغی به گاه فرو رفتن نیلوفر در میان آن در آید و صبح که نیلوفر دهان گشاید پرد و رود (معین، ۱۳۳۵: ۸۲۵).

نیلوفر آبی را همبسته با چهار آخشیج دانسته‌اند: خاک و آب و آتش و باد. ریشه در درون خاک دارد، ساقه در آب، برگ‌هایش در بادند، و هنگامی که گلبرگ‌هایش باز می‌شوند به‌سان خورشیدی درخشان است

از سوی دیگر نیلوفر نماد پاکی است، زیرا گرچه در گل و لای کف آب ریشه می‌بندد، اما آلودگی آب بر برگهایش نمی‌نشیند و در میان تیرگی‌ها پاک و روشن باقی می‌ماند.

پژوهشگران دانشگاه یوسی ال ای پس از یک بررسی بلندمدت در دهه ۱۹۹۰ میلادی در شمال شرق چین به این نتیجه رسیده‌اند که گل نیلوفر آبی دارای یکی از کهن‌ترین ژنوم‌های جهان است که به درازای زمان توانسته خود را با شرایط بسیار سخت وفق دهد، بذر این گیاه می‌تواند تا ۱۳۰۰ سال زنده بماند و پس از گذشت قرن‌ها، قادر به جوانه زنی حتی در زمان نبود نور خورشید است، زیرا درصد بالایی از پروتئین دانه این گیاه حتی در هوای بسیار گرم ، سیال و مایع می‌ماند.

نیلوفر آبی را در بیشتر زبان‌های شاخه لاتین لوتوس می‌گویند، اما گاهی پژوهشگران غربی در شرح هنر شرق این نقش مایه را رزت نامیده‌اند که معمولا به گل‌هایی با ردیف گل برگ‌های هم اندازه گفته می‌شود. بهره از این واژه به سبب ارتباط با رز (گل سرخ) سبب اشتباهات بسیاری در فهم معنای نمادین این نقش مایه گردیده است. مقایسه گل سرخ و نیلوفر آبی نشان می‌دهد که برگ‌های درهم تنیده گل سرخ نمی‌توانسته‌اند الهام بخش شکل‌گیری این بن‌مایه پراهمیت در هنر باستانی شرق باشند.

 نیلوفر در آیین مهر

برخی از پژوهشگران زایش مهر از صخره را برداشتی نادرست به شمار آورده‌اند. پس از بررسی تندیس‌هایی که زایش مهر را تصویر کرده‌اند مثل نمونه یافت شده در مهرآوه هایدلبرگ (تصویر ۲) به نظر می‌رسد او هنگام تولد از میان یک گل نیلوفر بر‌آمده است.

از سوی دیگر در سنگ نگاره اردشیر دوم ساسانی در تاق بستان (سده ۴ م.)، تنها سند بازمانده از دوره تاریخی ایران که می توان آن را با اطمینان تصویری از میترا دانست این ایزد نیرومند، برسم به دست گرفته و بر روی یک گل نیلوفر با برگ‌های گشوده ایستاده است (تصویر 3). با توجه به رایج بودن انگاره ایستادن ایزدان بر روی نیلوفر در دین هندو، می توان این تصویر را متاثر از اندیشه و هنر هندی برشمرد.

نگاهی به همبستگی جهان شمول انگاره نیلوفر با خورشید (به ویژه نزد مصریان و هندیان) نشان می‌دهد که نیلوفر نزد مردمان مهرآیین می توانسته چه قدر و پایه‌ای داشته باشد. از یاد نبریم که نیلوفر هر صبح از تیرگی ژرفای آب سر بر می کشد تا به نور خورشید برسد.

در ادب پارسی نیز بارها به ارتباط نیلوفر و خورشید اشاره شده:

«روی چو آفتاب به چشم چو نرگست

آن تازگی دهد که به نیلوفر آفتاب»       «خاقانی»

«نیلوفر خورشید جمال تو منم

خاکستر آتش خیال تو منم»       «خاقانی»

«ز آسیب دست دلبرش نیلی شده سیمین برش

سیاره‌ها نیلوفرش بر آفتاب انداخته»       «خاقانی»

«مشنو از شب پرک حکایت خور 

از سمندر بپرس و نیلوفر»       «سنایی»

جشن نیلوفر

مهم‌ترین منبع درباره این جشن کهن آثار الباقیه ابوریحان بیرونی است که آورده: «تیر ماه، روز ششم آن خرداد است و عیدی که جشن نیلوفر نام دارد» (بیرونی، ۱۳۴۲: ۲۴۸).

بیرونی اشاره‌ای به آیین‌های جشن نیلوفر ندارد، اما شاید از آنجایی که تیر ماه آغاز تابستان و زمان فراوانی گل نیلوفر در آبگیرها بوده و خرداد نیز امشاسپند نگهبان آب‌ها است، روز ششم تیر را به نام جشن نیلوفر نامگذاری کرده‌اند. بدین ترتیب این جشن یک هفته پیش از تیرگان (سیزدهم تیر، جشن باران خواهی) برگزار می شده است.

 اشتباه رایج درباره گل نار هخامنشی

گرچه گل نیلوفر از انگاره‌های بسیار پرتکرار در هنر هخامنشی است، اما گلی که شاه و شاهزاده هخامنشی در سنگ نگاره بارعام پارسه در دست دارند برخلاف گفته بیشتر پژوهشگران نه نیلوفر که گل نار است.

برای اثبات این باور می توان گل نورسته انار را که همواره چند غنچه (گل پس) در کنار خود دارد مقایسه کرد با گل نیلوفر که غنچه هایش بر روی شاخه های جداگانه می رویند (تصویر ۴).

اوستا انار را گیاهی مینوی دانسته و هذان آپتا لقب داده که دو گونه برگردان‌ شده است؛ همیشه سبزبرگ که اشاره به همبستگی انار با گیاه زندگی و ساختن برسم از شاخه های انار دارد، و دارای دانه های مست کننده که یادآور بهره از انار همراه باهوم و شیر در ساختن نوشیدنی سکرآور آب ژور است یسنا، هات ۶۶، بند۱)

همچنین به گزارش زرادشت نامه در داستان رویین تنی اسفندیار، يك دانه انار که اشو زردشت به فرزند شاه گشتاسپ داد، چنان دگرگونی در تن او پدید آورد که دیگر هیچ زخم مرگباری بر او کارگر نبود (بهرام پژدو، ۱۳۳۸: ۷۷).

ایرانیان در خوان‌های نوروز و مهرگان، هفت شاخه درخت از جمله یك شاخه انار می نهند (فره وشی، ۱۳۶۴: ۵۹). زرتشتیان در آیین پیوند همسری دختران و پسرانشان، به نیت و آرزوی باروری و آوردن فرزند به آنان انار می‌دهند. انار و چوب و میوه آن در میان پیشینیان مقدس بوده است (اوشیدری، ۱۳۷۱: ۱۲۸)

دوره مفرغ

این انگاره را به شمار بسیار می‌توان بر مهرهای مفرغی جیرفت یافت که گاه از کنار و گاه از روبرو تصویر شده. بر روی یک جام سنگی جیرفت نیز دسته‌ای از گل‌های نیلوفر شش پر نقش شده‌اند (تصویر ۱۲)

بر کف یک کاسه آب خوری سفالی از شهرسوخته گل نیلوفر برگ‌های گشوده‌اش را بر روی آب پهن کرده است (تصویر ۱۳). در هنر سیلک نیز می توان گل نیلوفر را بر آذین‌های سیمین (تصویر ۱۴) و نیز کف بر کاسه‌های سفالی (تصویر ۱۵) باز یافت.

دوره آهن

از کلماکره چند ظرف سیمین یافت شده که کف آنها به سان گل نیلوفر است (تصویر ۲۱). این نقش بر روی آویزهای این منطقه نیز دیده می شود (تصویر ۲۲)

نیلوفری با برگ‌های پر و گشوده بر زیر تکوک زرینی از مارلیک نقش شده است (تصویر ۲۳)، یک دستبند زرین بازمانده از مارلیک با چهار گل نیلوفر آذین شده که گلبرگ هایشان از لاجورد و عقیق است (تصویر ۲۴)

بیشترین بهره از نقش مایه نیلوفر را در این دوران می‌توان در هنر زیویه یافت. شمار برگ‌های نیلوفر در این آثار از هشت تا شانزده متغیر است.

دکمه‌ها (تصویر ۲۵ و ۲۶)، انگشتری‌ها (تصویر ۲۷) و گوشوارهای (تصویر ۲۸) زرین زیویه نقش گل نیلوفر دارند. این بن‌مایه همچنین بر آویزهایی از عاج (تصویر ۲۹) دیده می شود. بر روی یک دست بازمانده از تندیسی عاجی نیز دست بندی به سان نیلوفر حک شده (تصویر ۳۰)

بر عاج كندهای زیویه دو گوپت باسرهای به پشت برگشته دو سوی گل نیلوفر ایستاده اند (تصویر ۳۱ و ۳۲). این تصویر بر روی شمار بسیاری از سبوهای سفالی زیویه نقش بسته با این تفاوت که در سفال‌ها بزکوهی زانوزده جای گوپت را می‌گیرد (تصویر ۳۳).

نقش گل نیلوفر بر دوش یک جانور (شاید گاو) بر یک عاج‌کند شکسته دیگر ثبت شده (تصویر ۳۴). در شمار کمتری از نمونه‌ها نیلوفر از کنار تصویر شده (تصویر ۳۵و۳۶)، همزمان نقش گل نیلوفر بر روی یک گردن آویز زرین از حسنلو نیز آشکار است (تصویر ۳۷).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. معین، محمد (۱۳۳۵)، برهان قاطع، تهران: امیرکبیر.
2. بیرونی، ابوریحان، (۱۳۴۲)، آثارالباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، تهران: ابن سینا
3. بهرام پژدو، زرتشت، (۱۳۳۸)، زراتشت نامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانه طهوری
4. فره وشی، بهرام، (۱۳۶۴)، جهان فروری، تهران: کاریان
5. اوشیدری، جهانگیر، (۱۳۷۱)، دانشنامه مزدیسنا، واژه نامه توضیحی آیین زرتشت، تهران: مرکز.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو