بررسی جلوه‌هایی از کهن الگوی نماد شاهین در اساطیر و آثار تمدن‌های بین‌النهرین، مصر، آناتولی، هند و یونان

نماد شاهین در اندیشه و هنر تمدن‌های باستانی

 1. میانرودان:

نماد شاهین شکارگر نیز بر روی آثار تمدن اوروک نقش شده است (تصویر1). چند کتیبه کهن به زبان بابلی (از شوش و تل حرمل) و آشوری (از آشور و نینوا) درباره اتاناشاه سومری شهر کیش سخن می‌گویند که شاهینی را از مرگ بر اثر گرسنگی نجات می‌دهد. شاهین برای قدردانی او را بر پشت خود می‌نشاند و در جستجوی گیاه زندگی به آسمان می‌برد (189 :2000 ,Dalley). این داستان در یک مهر اکدی از ۲۲۵۰ پ.م تصویر شده است (تصویر2).

نقش یک عاج کند نوآشوری بزی است که نماد شاهین از یک سو و شیر از سوی دیگر بر او یورش آورده‌اند (تصویر3). نماد شاهین بر روی این عاج کندها گاهی به سان هوروس مصری تصویر شده (تصویر4).

عنقا (در عربی به معنای زن گردن دراز) پرنده‌ای است افسانه‌ای در اساطیر عرب که ریشه یونانی و ویژگی‌های همسان باققنوس دارد. در رسالات اخوان الصفا عنقا چنین وصف شده که بزرگترین پرنده‌ها است. سری سترگ و منقاری چون کلنگ آهنی دارد. بال‌های عظیمش را چون بادبانی می‌گشاید و گاوها را همچون موش از زمین بر می‌دارد (234 :1995 ,Ikhwan).

درعجایب المخلوقات آمده هنگامی که زمان تخم گذاشتن عنقای ماده می‌رسد، او بسیار بیمار می‌شود و عنقای نر بر او آب دریا می‌پاشد تا بهبود یابد. تخم عنقا پس از ۱۲۵ سال ترک بر می‌دارد و عنقایی بالغ از آن بیرون می‌آید.(قزوینی، ۱۹۸۱: ۴۵۶). پس از زادن عنقای جدید یکی از والدین خود را در آتش می‌سوزاند تا همواره یک جفت عنقا در جهان باشد.

با آن که تفاوت‌ها میان عنقا و سیمرغ آشکار است، نام این پرنده در ادبیات پارسی بارها به اشتباه به جای سیمرغ استفاده شده است.

رُخ نیز نام شاهینی غول پیکر در روایت‌های عربی همچون داستان سندباد در هزار و یک شب است که می‌تواند یک فیل را در چنگال‌هایش حمل کند. ابن بطوطه او را به کوهی که بر فراز دریای چین پرواز می‌کند تشبیه کرده.(Yule, 1913: 146)

 ۲. مصر:

هوروس خدای بزرگ مصریان با نماد شاهین یا مردی با سر شاهین تصویر می‌شده است (تصویر5). معنای هر دو نام او (هوروس و نِخِنی) شاهین است. او فرمانروای آسمان و خدای نیرومند جنگ و شکار است (164 :2002 ,Meltzer). از کهن‌ترین بازنمایی‌های هوروس نقش لوح نارمر است که در آن به سان شاهین به دشمنان نارمر هجوم آورده (تصویر6). هوروس در بیشتر آثار حلقه‌ای به چنگال گرفته که در زبان مصری شن (به معنای حلقه و احاطه) نامیده می‌شود (تصویر7). معنای این نماد حمایت ابدی خدایان از شخصی است که نام یا تصویرش در میان یا زیر حلقه شن (تصویر8-9) قرار گرفته است (106 :2007 ,Kemp).

هوروس نماد پادشاهی بر سراسر سرزمین مصر است بنابراین در بسیاری از آثار با تاج مصر متحد تصویر شده (تصویر10-11). پادشاهان مصر برای به دست آوردن پشتیبانی هوروس، نماد شاهین را به شکل آویز، گردنبند یا پلاک سینه (تصویر12-15) به همراه داشته، یا آن را روی مهرشان بر بالای نام خود تصویر می‌کرده‌اند (تصویر16).

رَع خدای بزرگ خورشید مصریان (تصویر17) نیز گاه با نماد شاهینی تصویر می‌شد که گرده خورشید را بر سر دارد (179 :2005 ,Hart). اهمیت این پرنده برای مصریان چنان بوده که گاه شاهین‌های درگذشته را مومیایی کرده (تصویر18) و در تابوت نهاده‌اند (تصویر19). این جانوران مومیایی شده را که در مقابر مصری کشف می‌شوند همراهان و محافظان فرعون در جهان دیگر می‌پنداشته‌اند.

۳. آناتولی و لوانت:

نماد شاهین دو سر از مهم‌ترین نمادهای هیتیان بوده است. مهری از بغازکوی بازمانده از ۱۸۰۰ پ.م (تصویر20) نشان می‌دهد که هیتی‌ها از آغاز تمدنشان این نقش را به کار می‌برده‌اند. اما همان گونه که در بالا گفته شد با توجه به یافته‌های کهن‌تر از جیرفت و باختر-مرو می‌دانیم که استفاده از این نقش پیش از دوره هیتی هم رایج بوده است.

نماد شاهین دو سر در کناره ورودی سنگی دروازه شیران بغازکوی (۱۴۵۰ پ.م) نیز تصویر شده، در حالی که دو خرگوش را به چنگ گرفته (تصویر 21).

در سنگ نگاره یازیلی کایا (۱۳۰۰ پ.م) دو شاهزاده بر پشت شاهینی دو سر ایستاده‌اند (تصویر22). از همین دوره مهری در دست است که این مرغ افسانه‌ای را بر فراز سایر جانوران نشان می‌دهد (تصویر23). یک سنجاق سر اورارتویی با سر سه شاهین پیوسته به هم آذین شده است (تصویر24). اهمیت نماد شاهین به عنوان نمادی شاهانه در این منطقه همواره حفظ می‌شود و بعدها به امپراتوری رم نیز انتقال می‌یابد. نقش این پرنده نیرومند را می‌توان بر پشت سکه‌ای از دولت شهر پونتوس (تصویر25) در آناتولی (سده ۴ پ.م) و تندیسی بازمانده از پترا (تصویر26) در اردن (سده نخست م.) باز یافت.

۴. هند:

عقاب دو سر در هند گاندا بروندا نامیده می‌شود (تصویر27). هندوان او را یکی از تجلیات ویشنو خدای بزرگ نگهدارنده جهان می‌دانند. این عقاب که نماد پادشاهی میسور نیز بوده است، گاه در حالی که دو شیر را با منقارهایش و دو فیل را با چنگال‌هایش شکار کرده تصویر می‌شود (تصویر28).

۵. یونان:

شاهین زرینی که در کرت یافت شده چنان شباهتی به آویزهای زرین هوروس دارد که می‌توان آن را ساخته شده در مصر دانست (تصویر29).

نماد شاهین بر روی سفال‌ها (تصویر30) و زیورهای زرینی (تصویر31) از آتن سده ۷پ.م نقش شده. از پلا (سده ۴ پ.م) نیز تندیسی یافت شده است از شاهینی با بال‌های گشوده (تصویر32).

 شاهین پرنده محبوب زیوس است، درباره این پرنده که به یونانی آتيوس ديوس نامیده می‌شود، روایتی افسانه‌ای به جا مانده است. زیوس پادشاه آتیکا به نام پریفاس را به شاهین بدل می‌کند تا فرمانروای همه پرندگان باشد (118 :1992 ,Liberalis). بر یک سفال آتیک، آتيوس ديوس روی عصای زیوس نشسته است (تصویر33). تندیسی مرمرین از او در دوره رمی به نیایشگاه زیوس در دیون پیشکش شده (تصویر34)

زیوس خود نیز هنگامی که قصد ربودن گانیمده را دارد به پیکر یک شاهین سترگ در می‌آید و او را بر پشت می‌نشاند (تصویر35-36).

به جرم آن که پرومته آتش را به انسان‌ها هدیه کرده، زیوس او را به سختی کیفر می‌دهد. او را در کوه‌های قفقاز به زنجیر می‌کشند، عقابی هر روز جگر او را می‌خورد و هر شب جگر بازسازی می‌شود. تا آن که هرکول پس از کشتن عقاب، پرومته را نجات می‌دهد (تصویر37).

ققنوس (تصویر38) پرنده‌ای افسانه‌ای است هم اندازه شاهین، که جفتی ندارد و پس از به سر آمدن عمر درازش بر آتش می‌نشیند و فرزندش از خاکستر او زاده می‌شود (10 :1972 ,Van der Broek).

ریشه اسطوره یونانی ققنوس احتمالا به پرنده افسانه‌ای مصریان بتو باز می‌گردد که پرنده‌ای خورشیدی و همبسته با آفرینش و باززایی و مرتبط با خدایانی چون رع، آتوم و اوزیریس بوده و در نیایشگاه هلیوپولیس ستایش می‌شده (14 :1972 ,Van der Broek).

۶ . نوشتارهای سامی:

برپایه کتاب مقدس آنها که امیدشان را به خداوند حفظ کنند همچون عقاب بر بلندای جهان پرواز خواهند کرد (اشعيا، ۴۰: ۳۱). زندگیت را از نیکی‌ها سرشار کن تا چون عقاب نیروی جوانی دوباره یابی (مزامیر،۵:۱۰۳)

سنت جان (یوحنا) انجیل نگار در هنر مسیحی با نماد شاهین (عقاب) تصویر می‌شود.

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Dalley, Stephanie, ed., (2000), Myths from Mesopotamia, Creation, The Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford: Oxford University Press.
2. Ikhwän as-ssafa, (1995), Les Epitres des frères de la pureté, texte intégral de cinq volumes avec une préface critique par Dr. Aref Tamir, Paris: Edition Ouidat
3. قزوینی، زکریا محمد، (۱۹۸۱)، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت: منشورات دار آفاق الجديده
4. Yule, Henry, (1913), Cathay and the way thither: being a collection of medieval notices of China, London: Hakluyr Society.
5. Meltzer, Edmund, S., (2002), Horus, In D. B. Redford Ed., The ancient gods speak: A guide to Egyptian religion, New York: Oxford University Press.
6. Kemp, Barry, (2007), Ancient Egypt, Anatomy of a Civilisation, Oxford: Routledge.
7. Hart, George (2005), The Routledge dictionary of Egyptian gods and goddesses, London: Routledge.
8. Liberalis, Antoninus, (1992), The Metamorphoses of Antoninus Liberalis: A Translation with Commentary, Edited and translated by Francis Celoria, Hove: Psychology Press.
9. Van der Broek, R., (1972), The Myth of the Phoenix: According to Classical and Early Christian Traditions, trans, L., Seeger, Leiden: Brill.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو