بررسی موجودات ترکیبی اساطیری بین‌النهرین همچون گوپت، شیردال، باشمو، آنزو، لاماشتو، اوگالو و …

گوپت و موجودات ترکیبی در اساطیر  میان رودان

1.گوپت:

در پایان هزاره ۳ پ.م تندیس‌های گوپت با تاثیر از نمونه‌های مصری در هنر نوسومری نیز دیده می‌شوند، از جمله پیکره‌ای از گیرسو (تصویر 1). این موجود افسانه‌ای در میان رودان نشانه‌ای از دو نیروی آسمانی بود: گونه‌های ماده از خدای‌بانو لامار (سومری) یا لاماسو (اندی) برگرفته شده‌اند؛ و گونه‌های نرینه از خدای شدو (سومری) یا آلاد (اندی) که هر دو ایزدانی نگهبان و مراقبت کننده هستند ( 2003:112 ,‌Black & Green). نگاره‌هایی از شدو یا لاماسو برای نگهبانی از خانه‌ها بر روی لوح‌های گلی تراشیده می‌شد که در زیر آستانه درها دفن می‌شدند. این ایزد اغلب در دو سوی ورودی کاخ‌ها تراشیده شده بر سنگ به نگاهبانی می‌پرداخت. نمونه‌های بسیار بزرگی از آنها نیز در دو سوی دروازه شهر قرار می‌گرفت.

گوپت‌ها بر روی مهرهای استوانه‌ای آشوری و با گستردگی بیشتری از سده و پ.م به عنوان تندیس های نگاهبان نیایشگاه‌ها و کاخ‌ها دیده می‌شوند. نمونه‌های بسیار ارزشمندی از این پیکره‌ها از خرساباد و نمرود يافت شده‌اند (تصویر2-3). این پیکره‌های آشوری برای ایجاد تصور حرکت از روبرو با دو پا دیده می‌شوند و از کنار با چهار پا که یکی از این پاها مشترک است. بیشتر آنها تاجی با چهار یا شش شاخ بر سر دارند. شاخ می‌تواند تاکیدی بر قدرت و ذات ایزدی آنها باشد.

بر عاج‌های آشور نو دو گونه گوپت دیده می‌شوند:

1. گوپت‌های تاج داری که از نیمرخ نقش شده‌اند و لبه سربند تا زانویشان آویخته (تصویر 4)
2. گوپت‌هایی با سیمای زنانه که اندامشان از کنار و چهره‌شان از روبرو حک گردیده (تصویر 5).

مهم‌ترین تفاوت گوپت‌های آشوری با نمونه‌های مصری افزودن بال‌های بزرگ جدا از بدن به آنهاست. از آنجایی که این بال‌ها نیروی افسانه‌ای گوپت را افزون می‌کنند پس از آن در همه بازنمایی‌ها به عنوان یک شاخصه اصلی باقی می‌مانند. بدین ترتیب گوپت به ترکیبی از چهار موجود نیرومند و مهم بدل می‌شود: سر انسان، بدن گاو، پاهای شیر و بال های عقاب.

این جاندار همچنین می‌تواند ترکیبی از نمادهای چهار فصل سال و چهار کانون اصلی گاهشماری خورشیدی نیز باشد: گاو (ثور) برای میانه بهار، شیر (اسد) برای میانه تابستان، عقاب (امروز عقرب) برای میانه پاییز و آبریز (دلو) برای میانه زمستان.

2. شیردال:

انسان – عقاب نیز نقش پررنگی در هنر آشوری دارد. گونه‌ای از این موجود اساطیری با پوشاک و اندام ورزیده انسانی و سر و بال های شاهین در سنگ نگاره‌های آشوری حضور دارد، در حالی که شمشیر به کمر، ظرفی در یک دست و میوه کاجی در دست دیگر دارد و غالبا رو به درخت زندگی ایستاده است (تصویر 6-7)

شیردال‌ها به شمار بسیار بر روی عاج کندهای آشور نو دیده می‌شوند. در بررسی عاج‌های نوآشوری یافت شده در کاخ شلمنصر در نمرود دستکم چهار گونه متفاوت از شیردال با سر و بال‌های شاهین و اندام شیر را می‌توان دید:

1.  در حال خوردن برگی از درخت زندگی (تصویر 8)
2. در جدال با جنگاوری که شمشیری را در دهان او فرو می‌برد (تصویر 9)
3. با تاج مصری که مغرورانه روبرو را می‌نگرد و گاه دست راست خود را بر سر انسانی نهاده که بر زمین دراز کشیده (تصویر 10 و 11)
4. ایستاده با بال های گشوده. (تصویر 12)

بررسی این آثار نشان میدهد که این نمونه‌های گوناگون شیردال در هنر آشوری احتمالا مفاهیم متفاوتی را بازنمایی می‌کرده‌اند.

4. کولولو :

بسیاری از موجودات ترکیبی اساطیر میان رودانی بر پایه متن انومه اليشا (اسطوره آفرینش بابلی که کامل‌ترین نسخه آن از کتابخانه آشور بانیپال در نینوا کشف شده است) توسط تیامت مادرخدای آغازین آفریده شده‌اند و در ابتدا سرشتی هیولایی داشته‌اند، اما پس از آن که مردوک جانشین تیامت شده و بر آنها غلبه می‌کند به موجوداتی محافظ و نگهبان برای دور نگاه داشتن ارواح شر و بیماری‌ها بدل می‌شوند.

یکی از آنها کولولو (مرد – ماهی) است که در میان رودان با بالاتنه انسان و پایین تنه و دم ماهی تصویر می‌شود. او کامیابی و فراوانی را برای مردمان به ارمغان می‌آورد (166 :1992 ,Wiggermann). در یک سنگ نگاره از کاخ سارگون دوم در خرساباد نقش کولولو دیده می‌شود (تصویر 15). یک پیکره گلی آشوری نیز از کولولو در دست است (تصویر 16).

6. کوساریکو :

یکی دیگر از این هماوردان اساطیری نینورتا، گاو-مردی به نام کوساریکو است (174 :1992 ,Wiggermann). یک تندیس گلی از بابل کهن او با نیزه‌ای در دست تصویر می‌کند (تصویر 18).

8. آنزو:

 آنزو (ایمدوگود) دیگر جاندار افسانه‌ای است که با نینورتا می‌جنگد (تصویر 20). آنزو نماد باد جنوبی و ابرهای طوفان‌زا است (246 :1994 ,Bottero). از معبد نین هورساگ در عبید، نقش آنزو در حال شکار دو گوزن به دست آمده است (تصویر 21). نیمه بالای بدن آنزو از شیر و نیمه پایینش از شاهین است، بنابراین می‌توان آن را باژگونه شیردال یا گریفین دانست (تصویر 22).

10. گیرتاب‌ليلو (عقربوآملو):

گیرتاب‌ليلو (عقربوآملو) یا کژدم – مرد را نیز تیامت آفریده که با بالاتنه مرد و دم کژدم و گاهی یک جفت بال تصویر می‌شود (تصویر 24-25). در داستان گیلگمش کژدم – مردها نگهبانان دروازه سرزمین تاریکی هستند که شمش هر روز برای سفر در آسمان از آنجا بیرون می‌آید (493 :2003 ,George).

12. لاماشتو و پازوزو:

لاماشتو دختر آنو (خدای آسمان) و هیولای مادینه‌ای است که با زنان باردار دشمنی می‌ورزد و نوزادان را می‌دزدد. او را با سر شیر ماده، بدن انسان و چنگال‌های پرنده تصویر کرده‌اند (تصویر27-28). اکدیان قربانی و مراسم آیینی ویژه‌ای برای رهایی از افسون لاماشتو انجام می‌دادند (259 :2013 ,Janowski). هماورد او پازوزو بود که زنان برای محافظت از خود و کودکانشان در برابر لاماشتو او را نیایش می‌کردند. پازوزو با دو جفت بال، سر شیر، بدن انسان، پاهای شاهین و نیش کژدم بر روی سنگ نگاره‌ها و گردن آویزهای محافظ تصویر می‌شد (تصویر 29).

منابع

برگرفته از کتاب “نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های هم‌جوار” نوشته دکتر صدر الدین طاهری

1. Black, Jeremy, Anthony Green, (2003), An Illustrated Dictionary, Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, London: The British Museum Press.
2. Wiggermann, E A M., (1992), Mesopotamian Protective Spirits: The Ritual Texts, Leiden: Brill Publication.
3. Cooper, Jerrold S., (1978), The return of Ninurta to Nippur: An-gim dim-ma (Volume 52 of Analecta orientalia), Roma: Pontificium institutum biblicum.
4. Bottéro, Jean, (1994), L’Oriente antico, Dai sumeri alla Bibbia, Bari: Edizioni Dedalo.
5. Wiggermann (2007), Some Demons of Time and their Functions in Mesopotamian Iconography, In: Brigitte Groneberg, Hermann Spieckermann, Die Welt Der Götterbilder, Berlin: Walter de Gruyter.
6. George, A. R., (2003), The Babylonian Gilgamesh Epic, Oxford: Oxford University Press.
7. Janowski, Bernd, Daniel Schwemer, Ed., (2013), Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Guetersloher: Verlagshaus.
8. Bienkowski, P., Alan Ralph Millard, (2000), Dictionary of the Ancient Near East, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press.

مطالب مرتبط در بلاگ هنداکو